Спробы арганiзацыi Беларускага Войска пры нямецкай акупацыi Беларусi*
Франц Кушаль
* Працяг публiкацыi. Папярэднiя раздзелы гл. у Т.1. Сш.1 (1994) i Т.2. Сш.1 (1995).
Варункi былi наступныя:
1) Камандзiр батальёну i ўсе нiжэйшыя камандзiры - беларусы. 2) Каманднай i службовай мовай у батальёне - беларуская. 3) Кандыдатаў на камандзiраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт БСА пры Самапомачы. 4) Маральную апеку над батальёнам i прапаганду маюць беларусы. 5) Узбраеньне, абмундзiраваньне i выжывеньне нямецкае, паводле нямецкiх вайсковых нормаў. 6) Адзнакi на мундзiрах павiны быць аднак беларускiя, на шапках Пагонi, а бел-чырвона-белыя сьцяжкi на левым рукаве. 7) Батальён можа быць ужыты толькi на Беларусi й толькi супроць ворагаў беларускага народу бальшавiцкiх партызанаў.
Калi Шлегель прачытаў гэтыя варункi, ён сказаў, што на ўсё згаджаецца, апрача таго толькi, што камандзiр батальёну павiнен быць беларус. Усе iншыя камандзiры, сказаў ён, будуць беларусы, але камандзiр батальёну павiнен быць немец. Калi я i Саковiч адказалi, што мы згаджаемся на гэтую зьмену, калi iнакш ня можна, то Шлегель сказаў: "Калi так, дык я ў вашай прысутнасьцi падпiсваюся пад вашымi варункамi". "А цяпер, падпiсаўшы паперу, зьвярнуўся ён да мяне, - жадаю вам удачы ў арганiзацыi новага беларускага батальёну".
На наступны дзень я выехаў у вакругi, каб на месцы паразумецца з акруговымi рэфэрэнтамi БСА i кiраўнiкамi Самапомачы. Як тыя, так i другiя пайшлi мне цалкам на руку. Запэў-нiўшы пэўную колькасьць добраахвотнiкаў з кожнае акругi, я вярнуўся ў Менск i пачаў чакаць iхнага прыбыцьця.
У пачатку лютага 1943 г. добраахвотнiкi пачалi прыбываць. Немцы далi мне сапраўды быццам цалкам свабодную руку ў арганiзацыi батальёну. Iз афiцэраў прыбылi ў батальён падлейтэнант Мазур, падлейтэнант Орсiч, лейтэнанты Мялешка, Дрозд, Мохарт, Калька, Бандык i пазьней Iванiцкi. Камандзiрамi ротаў былi вызначаныя Мазур i Орсiч. У першай палове сакавiка батальён быў гатовы. Складаўся ён з дзьвюх ротаў па 200 чалавек у кожнай. Калi батальён быў зааргнiзаваны, прапагандыстам прызначылi на маю прапанову лейтэнанта Чабатарэвiча.
Батальён гэты быў добра абмундзiраваны й знаходзiўся на ваенным харчаваньнi. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмi высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялiкую ўвагу, для батальёну ладзiлiся тэатральныя паказы, вечарыны й iншае. Саюз моладзi з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскiя паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел - улюбёнец беларускага грамадзянства.
У маi 1943 году батальён пайшоў у вакцыю супроць парты-занаў. У вакцыi як камандзiры, так i стральцы паказалi сябе з найлепшага боку. Пасьля колькiтыднёвай акцыi батальён вярнуўся ў Менск. Камандзiр батальёну немец i iншыя немцы вельмi хвалiлi нашых стральцоў i камандзiраў. У часе акцыi былi ахвяры сярод сральцоў i падафiцэраў. Гэтыя ахвяры вельмi ўрачыста былi пахаваныя ў Менску пры ўдзеле беларускага грамадзянства й немцаў. Адным словам, батальён цалкам здаў эгзамен i мы спадзявалiся, што атрымаем дазвол на арганiзацыю далейшых беларускiх батальёнаў.
У гэтым самым часе, калi здавалася, што ўсё на як найлепшай дарозе, пачалi здарацца канфлiкты памiж камандзiрам батальёну - немцам i нашымi афiцэрамi. Я, як апякун гэтага батальёну, мусiў выступаць пры кожным канфлiкце як пасярэднiк памiж камандзiрам батальёну й нашымi афiцэрамi.
Прычыны для канфлiкту галоўным чынам былi дзьве: адна тая, што немцы папрыдзялялi да ротаў сваiх падафiцэраў, якiя называлiся шэфамi ротаў i iнструктарамi. Вось гэтыя шэфы ротаў i пачалi ўваходзiць у кампэтэнцыi камандзiраў ротаў i зьвязаў. Нашыя афiцэры не хацелi зрачыся сваiх правоў i прывiлеяў камандзiраў на карысьць нямецкiх падафiцэраў. Iзноў нямецкiя падафiцэры пры кожным асаджэньнi iх, у выпадку, калi яны мяшалiся ў правы нашых камандзiраў, жалiлiся камандзiру батальёну. Немец, камандзiр батальёну, заўсёды прымаў бок сваiх нямецкiх падафiцэраў i нападаў на афiцэраў беларусаў, хоць бы яны мелi стопрацэнтовую рацыю. Нашыя афiцэры ў такiм выпадку адклiкалiся да мяне.
Другая прычына канфлiкту была тая, што на ўсiх гаспадарскiх функцыях у батальёне стаялi нямецкiя падафiцэры, якiя абкрадалi нашых жаўнераў. Я асабiста сцьвердзiў некалькi раз крадзеж нямецкiмi падафiцэрамi харчоў, аб чым дакладваў нямецкiм вышэйшым уладам. З гэтай прычыны камандзiр батальёну меў частыя няпрыемнасьцi й канфлiкт гэты памiж iм i намi што раз больш паглыбляўся. Найбольш няўступлiвым быў камандзiр 2-гой роты падлейтэнант Мазур, шчыры беларус, чалавек вельмi амбiтны i iмпульсыйны.
Камандзiр батальёну прасiў мяне, каб я адклiкаў Мазура й даў на ягонае мейсца iншага афiцэра. Аднак я просьбы ягонай здаволiць ня мог iз прынцыпу. Праз некаторы час каман-дзiр батальёну паведамiў мне, што Мазур высылаецца ў афiцэрскую школу ў Бэрлiн на перашкаленьне. Такi зварот у дачыненьнi да Мазура мяне вельмi зьдзiвiў, аднак я гэтаму паверыў. Хутка Мазур "быў высланы ў Бэрлiн". Перад ад'ездам ён пайшоў у СД па дакумэнты: i як увайшоў у будынак СД, так з таго моманту нiхто яго больш ня бачыў. Тыднi прыблiзна праз два пасьля гэтага выпадку камандзiр батальёну паведамiў афiцэрам батальёну, што Мазур быў забiты ў часе бамбардаваньня Потсдаму, дзе знаходзiлася ягоная школа, але, як вядома, Потсдам нiколi ня быў бамбардаваны, i сьмерць Мазура засталася загадкай.
Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у вакцыях. Былi ахвяры ў людзях, але батальён стаўся нязвычайна баёвай адзiн-кай. У восенi таго году яго папоўнiла рота, якая была створаная пры СД у Вялейцы пад камандаваньнем камандзiра гэтае роты лейтэнанта Качана Аркадзiя. Апрача таго, з Глыбоцкае акругi прыбыло каля 150 чалавек на чале з лейтэнантам Якубёнкам. Гэтай жа восеняй батальён быў пераведзяны з Менску ў Вялейку. Тут батальён яшчэ папоўнiўся аддзеламi, якiя былi зарганiзаваныя пры iншых СД на Беларусi. Такiм чынам у Вялейцы батальён разгарнуўся ў вялiкую адзiнку ў складзе каля тысячы чалавек. Афiцэрскi склад батальёну быў наступны: надлейтэнант Орсiч, лейтэнанты Мялешка, Бандык, Дрозд, Калька, Iванiцкi, Качан, Якубёнак, Бобка, Мохарт, Сасукевiч, Кушнеровiч, Клiнцэвiч. У Вялейцы батальён атрымаў нумар 13 i афiцыйна называўся 13-ты Беларускi Палiцыйны Батальён пры СД. Беларусы звычайна называлi яго батальёнам СС. Пасьля кароткага збiраньня батальёну ў вадну цэласьць, невялiкiя часткi батальёну, звычайна ня больш зьвязу, былi паразсыпаныя па акруговых СД, дзе несьлi ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў Вялейцы й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскiх акцыях. Гэтак сама бралi ўдзел у супроцьпартызанскiх акцыях i зьвязы, якiя знаходзiлiся пры акруговых СД. Камандзiрам аднаго зьвязу, выдзеленага iз 13-га батальёну, быў лейтэнант Мялешка, якi выконваў службу ў Лiдзе. Вось гэты самы лейтэнант Мялешка, вельмi вартасны афiцэр, згiнуў сьмерцяй героя пры вельмi цiкавых абставiнах.
У студзенi 1944 году акруговы начальнiк нямецкае палiцыi ў Лiдзе хацеў правесьцi акцыю супроць партызанаў. З гэтай мэтай ён папоўнiў зьвяз, якiм камандаваў Мялешка, рознай зьберанiнай, як ОТ, палiцыя, урадаўцы з гэбiтскамiсарыяту й iнш. Сабралася досыць вялiкая група людзей, якой i меў камандаваць у часе акцыi Мялешка. Кiляметраў прыблiзна за дзесяць ад Лiды стаяла нямецкая рота, якая сама мела ўзяць удзел у акцыi. Нямецкi камандзiр абудвух аддзелаў не паведамiў дакладна камандзiру роты, калi i зь якога кiрунку прыбу-дзе аддзел iз Лiды, каб злучыцца з ротай для супольнай акцыi. Затое той атрымаў ад ранiцы паведамленьне ад свае варты, што да вёскi наблiжаецца падазроны аддзел. Камандзiр роты выйшаў на скрай вёскi й пачаў праз бiнокль наглядаць падозраны аддзел. Калi ён пiльна прыгледзiўся, дык пабачыў узброеных людзей у розных вопратках. ОТ насiла вопраткi, калёрам падобныя да польскага вайсковага абмундзiраваньня, а дзеля таго, што ў Лiдчыне было шмат польскiх партызанаў, то ня дзiва, што камандзiр роты палiчыў незнаёмы аддзел за польскiх партызанаў i, падпусьцiўшы на адпаведную адлегласьць, скамандваў роце адкрыць агонь. На чале аддзелу адважна крочыў лейтэнант Мялешка, i ён жа першы быў цяжка паранены. Жаўнер, якi пасьпяшаўся на помач свайму улюбёнаму камандзiру, быў забiты. Непаразуменьне хутка высьвятлiлася, але Мялешка тут жа памёр. Такiм недарэчным чынам згiнуў наш адважны, малады афiцэр, якi падаваў найлепшыя надзеi.
Большасьць батальёну знаходзiлася стала ў Вялейцы. Тут ён вельмi часта прымаў удзел у супроцьпартызанскiх акцыях. Аднак камандзiр батальёну, немец, вельмi тэндэнцыйна ставiўся да нашых афiцэраў. Значэньня беларускiх афiцэраў ён увесь час стараўся зьвесьцi да нуля, супроцьстаўляючы iм нямецкiх падафiцэраў. Гэткiя адносiны давялi да адкрытага бунту нашых афiцэраў пры наступных абставiнах.
Начальнiк Вялейскага СД обэрштурмфюрэр Гравэ наехаў на мiну i быў забiты. На пахаваньне Гравэ прыгатавалася iсьцi й рота беларускага батальёну. Камандзiр гэтае роты лейтэнант Бандык выстраiў яе i, калi прыйшоў да роты камандзiр батальёну, здаў таму рапарт. Але камандзiр батальёну загадаў Бандыку ўступiць у строй, а камандаваньне ротай перадаў падафiцэру немцу. Бандык у строй не ўступiў. Бачучы гэта, камандзiры зьвязаў лейтэнанты гэтаксама выступiлi iз строю й далучылiся да Бандыка. Ротай камандаваў нямецкi падафiцэр, а нашыя афiцэры на пахаваньнi былi прысутныя асобнай групай, прыватна. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афiцэраў камандзiр батальёну палiчыў за адкрыты бунт, прыгразiў iм палявым судом i напiсаў адпаведны рапарт начальнiку СД Беларусi ў Менску.
На другi дзень пасьля гэтага iнцыдэнту я прыехаў у Вялейку на iнспэкцыю батальёнаў БКА. Лейтэнант Бандык зьявiў-ся да мяне iз сваiмi афiцэрамi й расказаў аб iнцыдэнце. Я неадкладна напiсаў адпаведны рапарт Прэзыдэнту БЦР i прасiў Прэзыдэнта зьвярнуцца па гэтай справе да начальнiка СД. Прэзыдэнт iнтэрвэньяваў i ў рэшце рэштаў нашым афiцэрам была прызнаная слушнасьць. Камандзiр батальёну сказаў Бандыку, што ён пагарачыўся, але адносiны памiж iмi яшчэ пагоршылiся.
У гэтым самым часе адзiн зьвяз 13-га батальёну стаяў у Глыбокiм. Камандзiрам гэтага зьвязу быў надлейтэнант Орсiч, адзiн з найвыдатнейшых афiцэраў батальёну. Орсiч меў ня толькi выдатныя камандзiрскiя здольнасьцi, але й быў чалавекам уплывовым, духовым правадыром афiцэраў i стральцоў батальёну. Ягоны зьвяз праводзiў вучэбнае вострае страляньне зь мiнамёту. Адна мiна ўзарвалася ў мiнамёце, так што ўсе людзi, якiя знаходзiлiся блiзка, былi цяжка параненыя. Быў цяжка паранены i надлейтэнант Орсiч. Асколак прабiў яму лёгкiя навылёт. Калi я наведаў яго ў лязарэце, стан ягоны быў амаль безнадзейны, хаця ў гэты мамэнт, па чутках, ён паправiў-ся i знаходзiцца ў лязарэце ў Баварыi на вылячэньнi.
У канцы чэрвеня 1944 г. распачалася эвакуацыя з Беларусi. 13-ты батальён пачаў адступаць на захад разам зь нямецкiм войскам. Па дарозе далучалiся да яго часткi, якiя былi ад батальёну аддзеленыя. Адносiны памiж камандзiрам батальёну немцам i нашымi афiцэрамi што раз горшалi i зрабiлiся нарэшце немагчымымi. Нямецкiя афiцэры былi поўнымi панамi палажэньня ў ротах. Гэты стан давёў да распачлiвага кроку нашых афiцэраў. У Аўгустове на пастою лейтэнант Бандык заалярмаваў сваю роту. Да роты далучылiся афiцэры Iванiцкi, Дрозд i Мохарт i пад камандай Бандыка адлучылiся ад батальёну й пайшлi ў лес. Такiм чынам 150 стральцоў i 4-х афiцэраў ад батальёну адпала. Пасьля гэтага факту камандзiр батальёну сабраў рэшту афiцэраў i накiраваў iх у РОА. Лейтэнанты Сасукевiч, Кушнеровiч i Клiнцэвiч замест РОА прыехалi ў Бэрлiн у БЦР, дзе й былi прыдзеляныя да 1-га Кадравага Беларускага Батальёну.
Афiцэры, якiя пакiнулi батальён у Аўгустове, ня мелi намеру здрадзiць. Да гэтага распачлiвага кроку яны былi вымушаныя толькi неадпаведнымi адносiнамi да iх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афiцэры, лейтэнант Дрозд i Мохарт, пакiнуўшы батальён, далучылiся да калёны ўцекачоў i разам з калёнай адступiлi ў Нямеччыну. Калi даведаўся аб гэтым камандзiр батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, i, адвёўшы iх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэлiў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькi паранены й уцёк. Цi гэта праўда, ня ведама.
Калi лейтэнант Сасукевiч i iншыя прыбылi ў БЦР i расказалi аб гэтых падзеях, я неадкладна паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы. Было гэта ў кастрычнiку 1944 г. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьцi Альбрэтс-дорф каля Брандбэргу. Гэта была толькi адна рота. Камандзiр гэтае роты гаўптштурмфюрэр немец вельмi ўсцешыўся з майго прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, якi быў вельмi ўпаў. У гутарцы са мною камандзiр батальёну на мае запытаньнi, чаму гэтак здарылася, што нашых афiцэраў няма ў батальёне, даў вельмi неясны адказ. Ён абвiнавацiў нашых афiцэраў у тым, што яны не хацелi падпарадкавацца нямецкiм падафiцэрам. Камандзiр батальёну загадаў сабраць усiх людзей, каб я мог зь iмi гаварыць. Калi я пачаў гаварыць зь людзьмi, то сьцьвердзiў сапраўды благi настрой у iх. Першае, на што мне жалiлiся стральцы, гэта на адсутнасьць пры iх сваiх афiцэраў. "Мы жадаем, казалi мне стральцы, каб БЦР прылажыла ўсiх стараньняў, каб нашыя афiцэры вярнулiся да нас".
У гэтым часе ў батальёне было яшчэ каля 600 чалавек, але людзi былi падзеленыя на адзiнкi й раскiнутыя па ўсёй Нямеччыне: 1 рота ў Лебрэхсдорфе - 85 чалавек; 1 рота ў Нiхачове - 89 чалавек; 2 роты ў Лесляў - 260 чалавек; 1 рота ў Трыесьце - 112 чалавек; 1 зьвяз у Бэрлiне - 21 чалавек.
Арганiзацыя Чыгуначнага Беларускага Батальёну
У канцы верасня 1942 г. дырэкцыя чыгункi ў Менску зьвярнулася праз Гэнэральны Камiсарыят Беларусi да доктара Ярмачэнкi, як да галоўнага Каманданта БСА з запытаньнем цi мог бы ён зарганiзаваць беларускi батальён для аховы чыгункi. Варункi, якiя дырэкцыя паставiла для батальёну, былi, з беларускага пункту гледзiшча, вельмi дагодныя. Як камандзiр батальёну, так i ўсе камандзiры мелiся быць беларусы, каманды беларускiя й iншае. Доктар Ярмачэнка згадзiўся зарганiзаваць батальён.
Згадзiўшыся зарганiзаваць чыгуначны батальён, ён пачаў раiцца са мной, як канкрэтна прыступiць да рэалiзацыi прынятага на сябе абавязку. У гэтым часе зарганiзаваць батальён было не цяжка, дзеля таго, што iснавала сетка для паклiканьня БСА, былi перашколеныя два афiцэрскiя й падафiцэрскiя курсы, так што кадра была гатовая, а дзеля таго, што для БСА ячшэ ня было зброi, то набор кадры й людзей не прадстаўляў цяжкасьцi. На камандзiра батальёну д-р Ярмачэнка пачаў прасiць мяне, пераконваючы прыняць на сябе гэтую функцыю з адначасовым выконваньнем абавязкаў галоўнага рэфэрэнта, прынаймся на час арганiзацыi. Я на гэта згадзiўся.
Аднэй нядзелi д-р Ярмачэнка запрасiў мяне да сябе на прыватную кватэру. Калi я прыйшоў туды, там знаходзiлiся ўжо два прадстаўнiкi з аховы чыгункi на Беларусi. Адзiн зь iх па прозьвiшчу Штрымкэ, прадставiўся мне, як камандзiр чыгуначнай аховы. Ярмачэнка прадставiў мяне, як камандзiра чыгуначнага беларускага батальёну. Мэтай нашага сходу было абгаварыць ужо самую тэхнiку арганiзацыi батальёну. Пры гэтай гутарцы немцы былi вельмi ўступлiвымi. Усе варункi, якiя мы iм паставiлi, яны прынялi, так што д-р Ярмачэнка й я, будучы вельмi задаволенымi вынiкам размоваў, пастанавiлi на наступны дзень выехаць у акругi, каб на месцы даць указаньнi акруговым вайсковым рэфэрэнтам аб вярбоўцы дабраахвотнiкаў у чыгуначны батальён. Па дарозе мы затрымоўвалiся ў тых мясцовасьцях, у якiх мелi быць закватэраваныя аддзелы батальёну i аглядалi прыгатаваныя немцамi казармы.
Пры перамовах iз Штрымкэ было ўстаноўленае наступнае: разьмяшчэньне батальёну: 1 рота ў Менску, 1 рота ў Стоўп-цах, 1 рота ў Баранавiчах, 1 рота ў Лiдзе i 1 рота ў Крулеўшчыне, Глыбоцкае акругi. Апрача таго, у Менску мелася быць арганiзаваная падафiцэрская школа для прыгатаўленьня падафiцэраў чыгуначнай аховы. Разам патрэбна было набрацца 800 чалавек. Кожная зарганiзаваная рота павiнна была прайсьцi 4-х тыднёвае перашкаленьне, пасьля чаго магла ўжывацца да службы на чыгунцы.
Не задоўга пасьля нашага звароту з аб'езду пачалi прыбываць ахвотнiкi. Першая партыя прыбыла ў Менск са Слонiмшчыны, дзе й пачалася арганiзоўвацца першая рота. Камандзiрам роты ў Менску быў вызначаны лейтэнант Чайкоўскi Дзiмiтры. Чайкоўскi выказаў у арганiзацыi роты шмат энэргii й iнiцыятывы, ягоная рота ў пачатку сьнежня 1942 году пры-ступiла да нармальнага вышкаленьня. У сьлед за Менскай ротай пачала арганiзоўвацца рота ў Баранавiчах. Камандзiрам роты ў Баранавiчах быў вызначаны лейтэнант Барбарыч. Наагул, арганiзацыя чыгуначнага батальёну пайшла вельмi спраў-на.
Калi аб гэтым пераканалiся немцы, то адносiны iх да нас грунтоўна зьмянiлiся. Iхная першапачатковая ўступлiвасьць зьмянiлася на неўступлiвасьць. Першае, што яны нам аб'явiлi, гэта тое, што чыгуначная дырэкцыя не згадзiлася, каб камандзiрам батальёну быў беларус i што камандзiр батальёну бу-дзе вызначаны Штрымкэ, а зь беларускага боку iм патрэбны толькi афiцэр для сувязi. Д-р Ярмачэнка на гэта згадзiўся. Афiцэрам для сувязi быў вызначаны Мiкула Вiталь. Над самiм д-рам Ярмачэнкам яны сыгралi проста злосную шутку.
На самым пачатку арганiзацыi Менскай роты, яны да-зволiлi Ярмачэнцы ўзяць дзесяць абмундыраваных людзей для сваёй асабiстай аховы. Людзi былi ўзятыя. Узбраеньне яны атрымалi з запасаў БСА, так што пры ўваходзе ў Галоўнае кiраўнiцтва самапомачы, стаяў узброены жаўнер. Калi прыхо-дзiў iнтарэсант, то ён накiроўваўся вартаўнiком на вартоўню, дзе мусiў атрымаць пропуск на права ўваходу ў якую-небудзь канцылярыю. Але ня доўга давялося Ярмачэнку цешыцца вайсковай аховай. Прыблiзна ў тым самым часе, калi немцам стаў-ся непатрэбным камандзiр батальёну беларус, Штрымкэ заявiў д-ру Ярмачэнку, што ён мусiць забраць ад аховы абмундзiраваньне, бо няможна праўна апраўдаць ягоную выдачу. Ярмачэнка мусiў на гэтае згадзiцца, але жаўнеры не згадзiлiся трымаць пры iм ахову без абмундзiраваньня i пайшлi ў роту. Ярмачэнка застаўся без аховы.
У студзенi 1943 году зарганiзавалася рота ў Лiдзе. Камандзiрам гэтай роты быў вызначаны лейтэнант Сажыч Язэп.
Тым часам Менская рота скончыла свой курс перашколеньня й была разьдзеляная групамi на асобныя станцыi для аховы чыгункi. Групы гэтыя былi больш-менш у сiле аднаго зьвязку, якiя знаходзiлiся на вузлавых станцыях i неслi ахову на пэўных чыгуначных адрэзках. Такiм чынам, адна група была адпраўленая ў Полацак пад камандай лейтэнанта Маслава, адна група ў Унечу пад Арлом i адна група засталася ў Менску. На мейсца выбыўшых людзей у Менскую роту пачалi набiрацца новыя кандыдаты.
Баранавiцкая рота мела вялiкiя цяжкасьцi матар'яльнага характару. Галоўным недахопам была нестача абутку. У часе майго пабыту ў Баранавiчах камандзiр роты лейтэнант Барбарыч жалiўся мне, што 50% людзей ня ходзяць на практычныя заняткi, бо мусяць босыя сядзець у казарме. Але напалову зь бядой i гэтая рота скончыла курс перашколеньня й была разьдзеляная групамi й накiраваная на Палесьсе. Адна моцная група знаходзiлася ў Калiнкавiчах i вяла бязупыннае змаганьне з партызанамi, якiя знаходзiлiся ў палескiх лясах. Апошняй ротай, якая скончыла перашколеньня, была рота Лiдзкая, якая гэтак сама была разьдзеляная групамi на паасобныя адрэзкi чыгунак.
Да вясны 1943 году было набрана ў батальёны разам з тымi, што былi перашколеныя i нясьлi службу на чыгунках iз новабранымi ў Баранавiчах i Менску - каля 1000 чалавек. Усе чыгункi на Беларусi ад Арла да Берасьця й ад Полацку да Калiнкавiч ахоўвалася беларусамi. Людзi вельмi сумленна, нават ахвярна выконвалi свае абавязкi, верачы, што яны служаць сваёй Бацькаўшчыне. Шмат зь iх аддалi свае жыццё, стоячы на пастох у часе бамбардаваньняў i ў змаганьнi з партызанамi. У гэтым самым часе немцы пачалi выцiскаць нашых афiцэраў з камандных становiшчаў i замяняць iх сваiмi падафiцэрамi. Усе мае й д-ра Ярмачэнкi iнтэрвэнцыi ў гэтым кiрунку ня мелi нiякага вынiку. Прадстаўнiкi нямецкiх чыгуначных палiцыйных уладаў згадзiлiся з намi ў гутарцы, аднак пасьлядоўна рабiлi сваю працу. Афiцэры з большай амбiцыяй самi выходзiлi са службы. Такiм чынам, былi выцiснутыя са службы Барбарыч, Чайкоўскi, Сажыч i iнш., а Мiкула, пабачыўшы нямецкую палiтыку адносна нашых камандзiраў, кiнуў сваё становiшча афiцэра для сувязi i паехаў у Несьвiж на настаўнiка нямецкае мовы ў настаўнiцкую семiнарыю. Месца ягонае заняў Чайкоўскi, але таксама ня доўга на iм застаўся.
"Беларусы зрабiлi сваю справу, беларусы могуць адыйсьцi".
Пасьля вялiкiх цяжкасьцяў мне ўдалося пераканаць Штрымкэ аб неабходнасьцi пакiнуць пры батальёне хоць аднаго беларускага афiцэра, як прапагандыстага. На гэтае становiшча, не без адпору, згадзiўся Сажыч Язэп. Атрымаў ён тытул кампанiфюрэра i на гэтым становiшчы заставаўся аж да эвакуацыi Беларусi. Мейсцам ягонага ўрадаваньня былi Баранавiчы.
Адносiны немцаў да людзей былi вельмi благiя. Нямецкiя падафiцэры бiлi iх, акрадалi iхны паёк i т.п. Дзякуючы такiм адносiнам, шмат падафiцэраў звольнiлiся лягальна, а некаторыя, разжаленыя, дэзэртыравалi з батальёну. Мiма ўсяго, дзякуючы працы Сажыча, батальён захаваўся й сумленна выконваў свае абавязкi датуль, покуль не адыйшоў апошннi нямецкi цягнiк зь Беларусi.
Пасьля эвакуацыi з Беларусi, батальён быў эвакуаваны ў Надрэнiю. Тут людзi батальёну былi ўжытыя, як працоўная сiла на чыгунках Надрэнii. Частка трапiла i ў брыгаду Зiглiнга. Ужо ў жнiўнi 1944 году, даведаўшыся аб лёсе чыгуначнага батальёну, БЦР i я пачалi рабiць стараньнi каб выратаваць адтуль людзей. Удалося выцягнуць толькi аднаго Сажыча. Лёс рэшты людзей нам невядомы.
Беларуская Краёвая Абарона (БКА)
Калi аканчальна ўканстытуавалася Беларуская Цэнтральная Рада, то на першым яе паседжаньнi 22.1.1944 году Прэзiдэнт Рады прафесар Астроўскi ў сваёй дэклярацыi мiж iншым сказаў, што галоўным заданьнем БЦР будзе арганiзацыя ўсiх беларускiх сiл для барацьбы з бальшавiцкай партызаншчынай i, наагул, з бальшавiзмам. Ясна, што змаганьне з партызаншчынай у першую чаргу павiнна было быць збройнае.
У той час на Беларусi беларускай збройнай сiлай была палiцыя, якая налiчвала каля 20 000 чалавек i цалкам знаходзiлася ў распараджэньнi нямецкiх палiцэйскiх уладаў. Апрача таго, iснавала яшчэ некалькi батальёнаў самааховы, якiя знаходзiлiся ў стане лiквiдацыi iх немцамi. Так што, каб збройна змагацца, трэба было ў першую чаргу стварыць нейкую збройную сiлу. БЦР тады i пастанавiла прыступiць да арганiзацыi беларускай збройнай сiлы пад назовам Беларускай Краёвай Абароны.
Гэнэральны камiсар Беларусi i камандзiр войск СС i палiцыi на Беларусi гэнэрал - лейтэнант палiцыi i СС групэнфюрэр фон Готбэрг, якi фактычна паклiкаў да жыцця БЦР, ахвотна на гэта згадзiўся. Сьпярша сярод БЦР i сярод нямецкiх дзейнiкаў вялiся дыскусыi, цi БКА арганiзоўваць дарогай дабраахвотнiцкага зацягу, цi дарогай мабiлiзацыi. У рэшце рэштаў было пастаноўлена арганiзоўваць БКА дарогай прымусовай мабiлiзацыi.
Правядзеньне мабiлiзацыi на Беларусi прадстаўнiцтвам беларускага народу, якiм тады з'яўлялася БЦР, было надзвычайна важнай справай. Гэта быў першы факт у гiсторыi Беларусi, калi беларускi народ паклiкаўся ў беларускае войска беларускiмi ўладамi. Трэба было сьпярша правесьцi разьведку, намацаць грунт на мяйсцох, даведацца, як на гэта будуць заглядацца шырэйшыя беларускiя кругi. З гэтай мэтай Прэзыдэнт БЦР i пастанавiў зрабiць падарожжа па Беларусi.
Яшчэ ў сьнежнi 1943 году, калi прафесар Астроўскi прыняў на сябе абавязкi Прэзыдэнта БЦР i пачаў дабiраць сяброў у склад рады, то запрапанаваў i мне ўвайсьцi ў склад сяброў рады з тым, што калi пачнецца арганiзацыя беларускага войска ў якой-небудзь форме, то я буду стаяць на чале гэтага войска. Я на гэта згадзiўся, так што быў уважаны Прэзыдэнтам БЦР за кандыдата на камандзiра будучага беларускага войска. Калi Прэзыдэнт выбiраўся ў аб'езд Беларусi, з мэтай атрыманьня дадзеных аб мажлiвасьцi мабiлiзацыi на Беларусi, то забраў з сабою i мяне. Такiм чынам, у пачатку лютага 1944 году Прэзыдэнт Астроўскi, я, Нэронскi, як сакратар Прэзыдэнта i прадстаўнiк штабу Готбэрга капiтан Куммэр Эмiль, немец, якi знаў добра расейскую мову, выправiлiся ў падарожжа.
Першай мэтай нашага падарожжа была Слуцкая акруга. Калi мы прыбылi ў Слуцак, то гэбiтскамiсар Слуцку, папярэдня паведамлены немцамi аб нашым прыезьдзе, вельмi ветлiва прыняў нас. Прэзыдэнт папрасiў гэбiтскамiсара, каб той склiкаў на першы дзень нашага побыту ў Слуцку начальнiкаў раёнаў, якiя былi ўсе беларусамi, а на другi дзень - агульны сход беларускага насельнiцтва акругi.
На сабраньнi начальнiкаў раёнаў, калi Прэзыдэнт прадставiў справу мабiлiзацыi, усе начальнiкi, апрача Капыльскага, якi рабiў засьцярогi адносна мажлiвасьцi правядзеньня мабiлiзацыi з погляду на моцную партызаншчыну ў ягоным раёне, запэўнiлi Прэзыдэнта, што гэтая справа зусiм магчымая i што насельнiцтва ахвотна пойдзе на заклiк Прэзыдэнта ў беларускае войска.
На наступны дзень адбыўся сход насельнiцтва. Народу прыбыло вельмi шмат. Шмат было людзей iз вёсак. Вялiкая заля кiна не магла зьмясьцiць усiх удзельнiкаў сходу, народ запоўнiў ня толькi ўсе карыдоры, але шмат было прымушана стаяць на вулiцы. Прэзыдэнт быў прывiтаны бурнымi авацыямi. У Случчыне Астроўскi быў асаблiва папулярны, як сам Случчанiн. Прамова Прэзыдэнта зрабiла на ўсiх вялiкае ўражаньне. Арганiзацыю беларускага войска ўсе вельмi вiталi. Паасобныя прамоўцы iз удзельнiкаў запэўнiлi Прэзыдэнта, што на ягоны заклiк уся Случчына стане як адзiн чалавек. Уражаньне ад Слуцку засталося як найлепшае. З гэтым добрым уражаньнем выехалi мы ў Баранавiчы.
На прыезд Прэзыдэнта Баранавiчы прыгатовiлiся па сьвяточнаму. Пры ўезьдзе ў горад Прэзыдэнта спаткалi ганаровая рота, складзеная з беларускае палiцыi, Старшыня гораду Русак Аляксандар i шмат народу з хлебам i соляй. Гэбiтскамiсар прыняў нас вельмi гасьцiнна. Тут, як i ў Слуцку, сьпярша адбыўся сход раённых начальнiкаў, пасьля - беларускага насельнiцтва. I тут, гэтак сама было пастаноўлена праводзiць мабiлiзацыю i тварыць беларускае войска.
З Баранавiч мы паехалi ў Слонiм. У Слонiме гэтак сама спаткалi нас урачыста, адбылiся гэткiя самыя сходы i гэтак сама было пастаноўлена праводзiць мабiлiзацыю i арганiзоўваць беларускае войска. Тут трэба адзначыць, што слонiмская акруга асаблiва вiтала арганiзацыю БКА, бо мела за сабой прыгожую традыцыю змаганьня з партызаншчынай за часы iснаваньня самааховы.
Пасьля аб'езду слонiмскае акругi мы вярнулiся ў Менск. Цяпер можна было прыступiць да працы з пэўнасьцю, што мабiлiзацыя безумоўна ўдасца.
А праца чакала нас вельмi вялiкая. Каб правесьцi мабiлiзацыю, трэба было арганiзаваць штаб БКА, якi б падрыхтоўваў плян мабiлiзацыi, трэба было арганiзоўваць адмiнiстрацыйную i вайскова-адмiнiстрацыйную ўладу на ўсiм абшары Гэнэральнага Камiсарыяту Беларусi, каб можна было правесьцi мабiлiзацыю.
Прэзыдэнт БЦР неадкладна пачаў дабiраць кандыдатаў на намесьнiкау ў акругах. Я пачаў арганiзоўваць штаб i дабiраць кандыдатаў на акруговых вайсковых начальнiкаў БКА.
Адносна штабу, то ў самым пачатку пачалася памiж БЦР i адпаведнымi нямецкiмi ўладамi разнагалосiца. Немцы ўважалi, што абавязкам БЦР з'яўляецца толькi правесьцi мабiлiзацыю, а кiраваньне змабiлiзаванымi людзьмi належыць да iх. З гэтым не згаджалася БЦР, уважаючы, што пасьля мабiлiзацыi ў кiраваньнi БКА павiнна браць удзел i БЦР пры дапамозе свайго собскага штабу. Па доўгiх перамовах памiж прадстаўнiком Готбэрга доктарам i гаўптштурмфюрэрам Маркусам, якi з'яўляўся палiтычным рэфэрэнтам Гэнэральнага Камiсарыяту Беларусi з аднаго боку i Прэзыдэнтам БЦР - з другога, было пастаноўлена, што пры БЦР будзе ўтвораны аддзел БКА, якi прыгатуе мабiлiзацыю, правядзе яе i будзе супрацоўнiчаць iз штабам Готбэрга ў справах прапаганды, гаспадарчых, санiтарных i вайсковай падрыхтоўкi. Уся аперацыйная справа належыць толькi да нямецкага штабу Готбэрга. Пры гэтых перамовах ужо ясна выявiлася, што немцы зусiм ня мелi намеру дазволiць беларусам стварыць нейкую беларускую збройную сiлу, iм патрэбны былi толькi людзi, якiх беларусы павiнны iм даць, а кiраваць людзьмi мелiся яны самi без нашай помачы.
З гэтым жа самым Маркусам было дагаворана, што Готбэрг прыймае на сябе абавязак усё БКА належна ўзброiць, а што справу абмундзiраваньня БЦР прыймае на сябе.
Прэзыдэнт Астроўскi прыняў на сябе абавязак абмундзiраваньня БКА, дзеля таго, што ўважаў, што супраць партызанскiх бандаў можна змагацца толькi партызанскiм спосабам. Гэта значыць, што аддзелы БКА добра ўзброеныя тварылi бы, як ён называў iх, "белыя банды". Гэтыя "белыя банды", якiя складалiся б iз мясцовага насельнiцтва i якiя зналi б добра родныя пушчы, проста хадзiлi бы ў лес як партызанскiя банды i нiшчылi бы чырвоных партызанаў. Немцам сьпярша гэтая думка спадабалася, аднак пасьля яны ад яе адыйшлi, за выняткам толькi таго, што БЦР павiнна БКА апрануць.
Прыблiзна ў другой палове лютага 1944 году ўсе пытаньнi адносна БКА памiж штабам Готбэрга i БЦР былi ўзгодненыя. Я прыступiў да арганiзацыi штабу, цi як немцы жадалi, аддзелу БКА пры БЦР. Справа гэтая была незвычайна цяжкая.
Я з самага пачатку зьвярнуў увагу Прэзыдэнта i ўсяе Рады на тое, што мы будзем мець вялiкiя цяжкасьцi з прычыны слабасьцi беларускага афiцэрскага корпусу, бо з арганiзацыi Самааховы я знаў амаль кожнага афiцэра-беларуса асабiста. Кадравых афiцэраў у нас ня было амаль зусiм. Адзiны афiцэр штабовы з вышэйшай вайсковай асветай, гэта быў падпалкоўнiк гэнэральнага штабу царскай армii Гуцька Язэп, але той, спасылаючыся на слабасьць свайго здароўя, адмовiўся прыняць на сябе якую-колечы працу ў БКА.
Для прыгатаўленьня пляну мабiлiзацыi ў тым маштабе, у якiм праектавала БЦР, патрэбна было прынаймi некалькi афiцэраў-спэцыялiстых у гэтай справе, у нас жа ня было нiводнага. Увесь цяжар працы i адказнасьць спалi на мяне. Трэба было аднак дзейнiчаць. Я пачаў арганiзоўваць штаб. Першы службовы мой тытул быў Начальнiк Штабу БКА. На свайго заступнiка я паклiкаў падпаручнiка польскае армii Мiкулу Вiталя. Гэта быў кадравы афiцэр польскае армii. Ён скончыў польскi кадэцкi корпус i артылерыйскую ваенную школу. Быў гэта чалавек адданы беларускай справе, вайскова добра прыгатаваны, вельмi працавiты, але малады, з малым жыцьцёвым i вайсковым пазнаньнем i нiколi не працаваўшы ў штабе. На кiраўнiка агульнай канцылярыi штабу быў паклiканы Васiленя Аляксей, вельмi добры тэхнiчны кiраўнiк канцылярыi. На рэфэрэнта пэрсанальнага аддзелу Раманчук Сымон, на начальнiка санiтарнай часьцi БКА доктар Пражога, пазьней Багдановiч Глеб. На кiраўнiка прапаганднага аддзелу Гуцька Уладзiмер. На гаспадарчыя функцыi былi паклiканыя Плескачэўскi, Скуратовiч Ян i Касьпяровiч.
Вось i ўвесь склад штабу. Нiводнага чалавека апрача кiраўнiка санiтарнай часьцi, ня было спэцыялiстага ў прынятай на сябе функцыi. З гэтым штабам я прыступiў сьпярша да прыгатаўлення мабiлiзацыi, а пасьля да кiравання БКА. Мiж iншым, мушу сказаць, што БЦР нiяк не магло пагадзiцца з накiнутым немцамi назовам "аддзел БКА", а дзеля таго, што на назоў "штаб" немцы не хацелi згадзiцца, то БЦР вырашыла наш штаб называць "Галоўным Кiраўнiцтвам БКА".
У прыгатаўленьнi пляну мабiлiзацыi прыймалi ўдзел апрача штабу i радныя БЦР. Праектаў, якiя паступалi ў Галоўнае кiраўнiцтва БКА, было шмат, але ўсё ж аканчальны плян апрацоўвалi я з Мiкулай. Плян быў апрацаваны вельмi падрабязна, з мiнутовым падзелам дзейнасьцi намесьнiкаў БЦР, акруговых начальнiкаў, павятовых начальнiкаў i камандзiраў батальёнаў i рот.
Другой вельмi важнай справай была абсада ў вокругах намесьнiкаў i акруговых начальнiкаў. Прэзыдэнтам былi вызначаныя на намесьнiкаў наступныя асобы: Менская акруга - iнжынер Жук, а дзеля часовай ягонай адсутнасьцi да выкананьня абавязкаў намесьнiка прыступiў Будзiловiч; Слуцкая акруга - Гiнько, Баранавiцкая акруга - др. фiл. Станкевiч Станiслаў, Слонiмская акруга - Аўдзей, Наваградзкая акруга - Рагуля Барыс, Вялейская акруга - др. мэд. Малецкi i Глыбоцкая акруга - iнжынэр Касяк Iван, у Лiдзкую акругу i Ганцавiцкую намесьнiкi не вызначалiся дзеля таго, што гэтыя акругi былi вылучаныя з мабiлiзацыi. Акруговымi начальнiкамi БКА былi вызначаныя: Менскай - капiтан Пугачоў, кадравы ваенны савецкай армii, якi добра знаўся на вайсковай справе i быў вельмi энэргiчным.
Слуцкае акругi - падлейтэнант Шнэк Сьцяпан - кадравы афiцэр савецкай армii (апошнiх некалькi год у армii не служыў), чалавек вельмi разважны, на вайсковай справе добра знаўся.
Баранавiцкае акругi - лейтэнант Русак Уладзiмер, падхарунжы польскае армii, вайскова падрыхтаваны слаба, вызначаны на гэтае становiшча намеснiкам акругi з прычыны адсутнасьцi iншага кандыдата.
Слонiмскае акругi - Дакiневiч Язэп, падхарунжы польскай армii, вайскова падрыхтаваны слаба, але знаны ў Слонiмшчыне з працы па арганiзацыi Самааховы.
Наваградзкае акругi - Рагуля Барыс, вайскова падрыхтаваны слаба, але адданы беларускай справе, вельмi энэргiчны i знаны ў Наваградчыне як змагар за беларускую справу.
Вялейскае акругi - Бабiч, падхарунжы польскай армii, вайскова слаба падрыхтаваны, але адданы беларускай справе, энэргiчны.
Глыбоцкае акругi - Зыбайла Рыгор, падхарунжы польскай армii, вайскова слаба падрыхтаваны, але адданы беларускай справе, знаны беларускаму грамадзтву, як змагар за беларускую справу.
Як вiдаць з гэтага сьпiсу, вайсковымi начальнiкамi акругоў былi людзi маладыя, вайскова слаба падрыхтаваныя, за выняткам капiтана Пугачова, якi да 1941 г. служыў у савецкай армii, бяз жыцьцёвага дазнаньня. Iншых кандыдатаў у нас ня было. Былi, праўда, яшчэ прапаршчыкi запасу царскае армii, але гэта былi людзi старыя векам, вайскова зусiм бязвартасныя i ў бальшынi чужыя беларускай справе. Ясна, што выбар наш мусiў затрымацца на людзях маладых, iдэёвых змагарох за беларускую справу i вайскова ўсё ж такi так-гэтак падрыхтаваных.
Галоўны цяжар па падрыхтоўцы мабiлiзацыi i ейным правядзеньнi ўскладаўся на намесьнiкаў. Па мысьлi першай iнструкцыi, мабiлiзацыйныя намесьнiкi, супольна з акруговымi начальнiкамi i з павятовымi начальнiкамi, павiнны былi на мяйсцох выбраць камандзiраў батальёнаў. У кожным павеце праектаваўся адзiн батальён у сiле 600 чалавек, значыцца яшчэ перад мабiлiзацыяй павiнны былi быць паклiканыя камандзiры батальёнаў, якiя супольна з павятовымi начальнiкамi i мусiлi прыгатаваць усё да мабiлiзацыi ў павеце.
У мiжчасьсi, калi Галоўнае Кiраўнiцтва БКА i Прэзыдэнт БЦР выконвалi вышэй апiсаную працу, выйшаў загад Готбэрга аб арганiзацыi БКА Для адчытаньня гэтага загаду адбыўся сход у габiнэце Прэзыдэнта ў канцы лютага 1944 году. На сходзе з беларускага боку былi прысутныя: Прэзыдэнт БЦР, Першы Вiцэпрэзыдэнт, ад Галоўнага Кiраўнiцтва БКА я i Мiкула, а з боку нямецкага прысутнiчалi начальнiк штабу Готбэрга падпалкоўнiк Кляйнц iз сваiм ад'ютантам, кiраўнiк чужа-нацыянальнай палiцыi на Беларусi падпалкоўнiк Каўфман з ад'ютантам, кiраўнiк палiтычнага аддзелу пры СД у Менску штурмбанфюрэр Сэп, нямецкiя акруговыя начальнiкi палiцыi, акруговыя начальнiкi БКА i намесьнiкi. На гэтым сабраньнi ад'ютант начальнiка штабу Готбэрга прачытаў загад Готбэрга аб арганiзацыi БКА. Зьмест гэтага загаду наступны:
(У арыгiнале тэкст загаду адсутнiчае. Дакумент гл. у дадатку на с. 202. - Рэд.)
Пасьля прачытаньня загаду адбылася дыскусыя на тэму тэхнiкi правядзеньня мабiлiзацыi. Была вырашана дата мабiлiзацыi 10-га сакавiка 1944 г.
Як вiдаць iз загаду Готбэрга, роля Галоўнага Кiраўнiцтва БКА пры БЦР была вельмi малая, не гледзячы на тое, што ўся адказнасьць за мабiлiзацыю спадала на гэтае кiраўнiцтва.
У сувязi з тым, што нашыя афiцэрскiя i падафiцэрскiя кадры былi слабыя, БЦР вырашыла, а немцы цалкам на гэта згадзiлiся, правесьцi перашкаленьне афiцэраў i падафiцэраў. З гэтай мэтай у Менску адчынiўся месячны курс перашкаленьня афiцэраў i падафiцэраў, разьлiчаны на 50 афiцэраў i 150 падафiцэраў. Курсы мелiся праводзiцца адзiн за адным так доў-га, пакуль усе афiцэры i падафiцэры ня будуць перашколеныя. Пасьля гэтых курсаў плянавалася адчыненьне афiцэрскай школы з 6-месячным курсам для новых кандыдатаў на афiцэраў. У пляне мабiлiзацыi было прадугледжана ў першых днях мабiлiзацыi прыслаць у Менск на курс афiцэраў i падафiцэраў.
Камандзiрам курсу з нямецкага боку быў вызначаны штабам Готбэрга капiтан Шнайдэр. Трэба было вызначыць камандзiра курсу з нашага боку. Пасьля разгляду кандыдатаў Прэзыдэнт i я згадзiлiся вызначыць на гэтае становiшча маёра савецкае армii Бедрыцкага. З гэтай мэтай Прэзыдэнт выклiкаў Бедрыцкага з Баранавiч у Менск. Прэзыдэнт i я расцэньвалi становiшча камандзiра, сьпярша афiцэрскiх i падафiцэрскiх курсаў перашкаленьня, а пасьля афiцэрскай школы, як адно з вельмi адказных становiшчаў у БКА. Гутарка з Бедрыцкiм адбывалася ў габiнэце Прэзыдэнта. Калi Прэзыдэнт запрапанаваў Бедрыцкаму становiшча камандзiра курсаў, то Бедрыцкi катэгарычна адмовiўся, матывуючы сваю адмову сваёй хвараблiвасьцяй. Пры гэтым ён лiтаральна плакаў i гаварыў, што ён так кепска чуецца, што пэўна яшчэ ў гэтым годзе памрэ. Наагул, ён зрабiў на нас уражаньне нейкага духовага i фiзычнага ўбоства.
Пасьля адмовы Бедрыцкага, адзiным кандыдатам застаўся ў нас Чабатарэвiч Вiктар, якi на маю прапанову ахвотна зга-дзiўся. Справядлiвасьць, аднак, вымагае падкрэсьлiць, што Чабатарэвiч вельмi энэргiчна ўзяўся за працу, як у часе прыгатаў-леньня, так i шкаленьня курсу. Ён выказаў шмат волi i энэргii, i здавалася, што зь яго вырабiцца добры камандзiр. Далейшыя падзеi змусiлi, аднак, горка ў Чабатарэвiчу расчаравацца.
У акругах у гэтым самым часе праца па прыгатаўленьню мабiлiзацыi iшла поўным ходам. Намесьнiкi i акруговыя начальнiкi БКА i паветавыя начальнiкi ўвайшлi ў курс спраў, разумелi важнасьць справы i рабiлi ўсё, што ад iх залежыла. Гэбiтскамiсары i нямецкiя начальнiкi палiцыi, атрымаўшы загады ад Гэнэральнага Камiсару Беларусi, працы ня толькi не перашкаджалi, а наадварот памагалi. Набiраўся загад Прэзыдэнта аб мабiлiзацыi. Дзеля тайнасьцi справы набор рабiў Най-дзюк Язэп. Тэрмiн мабiлiзацыi трымаўся ў таямнiцы. Утаямнiчаныя зь бiцьцём сэрца чакалi 10-га сакавiка.
Нарэшце найдыйшоў дзень дзесятага сакавiка 1944 году. Ужо дзевятага сакавiка пад вечар у большай частцы Беларусi былi расклеяныя абвешчаньнi Прэзыдэнта БЦР аб мабiлiзацыi ў БКА. Дзесятага па паўднi прыйшлi ў БЦР першыя весткi аб ходзе мабiлiзацыi. Весткi гэтыя былi вельмi добрыя. Народ масава пайшоў да прыймовых камiсыяў. На колькi народ здаў эгзамен сваёй нацыянальнай i грамадзкай сьведамасьцi, сьведчыць беларускае насельнiцтва тых раёнаў, якiя цалкам былi апанаваныя партызанамi. Улада а нi нямецкая, а нi беларуская туды не сягалi. Прызыўныя гадавiкi маглi зусiм безкарна да прыймовых камiсыяў не з'явiцца, аднак усе з'явiлiся.
Абвешчэньне мабiлiзацыi зрабiла на партызанаў вялiкае ўражаньне. Не прадугледжваючы падобнай рэчы, партызаны ня мелi аднэй лiнii адносiнаў да прызыўнiкоў, якiя выконвалi загад Прэзыдэнта. Дзеля гэтага захоўвалiся яны ў кожнай частцы Беларусi па-рознаму. Так, напрыклад, у некаторых мяйсцох яны павыстаўлялi на дарогах пасты, якiя не прапушчалi прызыўнiкоў да прыймовых камiсыяў, у iншых наадварот, раiлi прызыўнiкам iсьцi i браць зброю ў рукi, каб пасьля павярнуць яе супроць немцаў. З раёнаў у якiх партызаны патварылi кардоны, не прапушчаючы прызыўнiкоў, апошнiя пракралiся праз гэтыя кардоны праз лясы, каб з'явiцца перад прыймовай камiсыяй. Адзiнаццатага сакавiка я наведаў прыймовую камiсiю Менскага раёну. Вялiкая плошча каля будынку, у якiм працавала камiсыя, была застаўлена вазамi, на якiх прызыўнiкi чакалi сваёй чаргi. Настрой у людзей быў сьвяточны, усе спа-дзявалiся, што сапраўды створыцца беларуская збройная сiла, якая адваюе лепшае мейсца ў сьвеце для беларускага народу.
У часе мабiлiзацыi начальнiк Менскай акругi далажыў мне, што часьць людзей, прызнаных здольнымi да вайсковай службы, немцы забiраюць i аддаюць у распараджэньне "ОТ". Гэтую вестку я зараз жа падаў да ведама Прэзыдэнту. Прэзыдэнт вельмi абурыўся гэтаму факту i неадкладна паехаў у Гэнэральны Камiсарыят, каб злажыць пратэст супроць гэтага бяспраўя. Др. Маркус матываваў Прэзыдэнту свой учынак тым, што для немцаў была патрэбна рабочая сiла для паправы дарог на Беларусi. Прэзыдэнт тады падаў думку каб зрабiць гэта не нарушаючы папярэднiя ўмовы адносна БКА, творачы сапёрныя батальёны. Немцы падхапiлi гэтую думку i такiм чынам паўстала iдэя арганiзацыi сапёрных батальёнаў. Пры ўмове аб арганiзацыi сапёрных батальёнаў з др. Маркусам было пастаноўлена арганiзаваць 12 такiх батальёнаў. Батальёны гэтыя мелi знаходзiцца паўтары месяцы ў распараджэньнi армii, пасьля чаго мелi ўвайсцi ў склад БКА. Пры гэтым сапёрныя батальёны павiнны былi быць абмундзiраваныя i ўзброеныя армiяй.
Пачатак мабiлiзацыi быў надзвычайна добры, каб не нашыя апякуны - немцы. Гэнэральны Камiсар Беларусi аддаў загад па нямецкай лiнii, што ў выпадку неабходнай патрэбы могуць быць звольненыя ад мабiлiзацыi незамянiмыя спэцыялiстыя ў прадпрыемствах вайсковага значэньня. Пры гэтым у такiх выпадках мелi рэклямаваць адпаведныя кiраўнiкi прадпрыемстваў, а звальняць меў права Гэбiтскамiсар. Дзеля таго, што ў часе вайны ўсё можна было падцягнуць пад вайсковае прадпрыемства, то загад гэты адчынiў дзьверы для злоўжываньняў. Чалавек, якi даглядаў сьвiней цi курэй якога-колечы нямецкага ўрадоўца, аказаўся незамянiмым спэцам. Працаўнiк на земляных работах, якi падарыў свайму начальнiку-немцу кусок сланiны, гэтак сама рэклямаваўся як незамянiмы спэц. Так што, у рэшце рэштаў амаль палова змабiлiзаваных была рэклямаваная i звальнялася. Шмат нэрваў каштавала БЦР пакуль гэтыя злоўжываньнi трохi спынiлiся.
Мабiлiзацыя цягнулася значна даўжэй, чым было праду-гледжана мабiлiзацыйным плянам. Прычынай гэтага было малое дазнаньне прыймовых камiсыяў i перашкоды з боку пар-тызанаў i нямецкiх уладаў. У вынiку пачалi арганiзавацца 39 батальёнаў пяхоты, а таксама i сапёрныя батальёны, у якiя людзi iшлi вельмi неахвотна. У некаторых мяйсцох людзi, пры-званыя ў сапёрныя батальёны разьбягалiся, як, напрыклад, у Нясьвiжы i Клецку. У пяхотныя ж батальёны людзi iшлi вельмi ахвотна, хочучы непасрэдна змагацца з бальшавiцкiмi партызанамi, чаго не давалi iм сапёрныя батальёны.
Найслабейшым пунктам БКА была слабасьць афiцэрскага складу. Як у арганiзацыi Самааховы, так i тут гэтая справа з самага пачатку пачала даваць благiя вынiкi. Трэба, аднак, прызнацца, што ў беларускiх умовах арганiзацыя вайсковых адзiнак напаткала б на шмат цяжкасьцяў навет i пры вельмi добрых афiцэрах. У нас ня было а нi вайсковых структураў, а нi штатаў, а нi праграмаў шкаленьня, а нi вайсковых традыцыяў, так што кожны камандзiр павiнен быў выявiць вялiкi вайсковы вопыт, гэтага вопыту не хапала нашым камандзiрам. Штаб БКА нахутка апрацоўваў усё неабходнае да арганiзацыi i вайсковай падрыхтоўкi, аднак, гэта ня было тое, што мелi армii суседнiх дзяржаваў. Некаторыя сябры прэзыдыуму БЦР старалiся дашукацца вiны за недахопы ў батальёнах, у штабе БКА. Так, напрыклад, Родзька Усевалад закiдаў штабу, што штаб складаецца з вельмi маладых афiцэраў i выглядае непаважна. Я асабiста цалкам з iм згаджаўся i прасiў сяброў прэзыдыуму, каб далi мне больш паважных кандыдатаў на штабныя становiшчы, аднак, нiхто мне такога кандыдата паказаць ня мог. Увага затрымоўвалася на адзiным кандыдаце на штабную працу - гэта на падпалкоўнiку царскай армii Гуцьку Язэпу. Прэзыдэнт напiсаў пiсьмо да Гуцькi, запрашаючы яго на начальнiка штабу БКА. Гуцька свой прыезд у Менск адцягваў i прыбыў толькi ў пачатку траўня 1944 году разам з Якуцэвiчам Паўлам. Пры першай гутарцы з Прэзыдэнтам падпалкоўнiк Гуцька зга-дзiўся прыняць становiшча начальнiка штабу i на другi дзень зьявiўся да мяне, просячы, каб я даў яму акты для азнаямленьня. Прагледзеўшы акты, Гуцька пайшоў да Прэзыдэнта i катэгарычна адмовiўся ад працы ў БКА. У гутарцы са мною ён сказаў, што калi апэрацыйная частка штабу належыць не да штабу БКА, а да нямецкага штабу, то ён уважае, што гэты штаб ня ёсьць штабам у поўным значэньнi i дзеля гэтага ён працаваць у такiм штабе ня хоча. Гэткiм чынам, адзiная надзея на наданьне штабу "паважнага выгляду" скончылася няўдачай. У штабе застаўся працаваць Якуцэвiч, якому Прэзыдэнт надаў рангу маёра. Якуцэвiч абняў становiшча iнспектара БКА.
Зброю для БКА узялiся даць нямецкiя ўлады, якiя абяцалi на пачатак па сто вiнтовак на кожны батальён. Фактычна, пад канец мабiлiзацыi на кожны батальён было прыдзелена па сто iтальянскiх вiнтоўкаў. Вiнтоўкi гэтыя былi, аднак, такой марнай якасьцi, што мы сьпярша прынялi iх за вучэбныя.
Прайшло прыблiзна з месяц часу. Мабiлiзацыя даўно скончылася. Людзi праходзiлi ў батальёнах вайсковую падрыхтоўку iз гэтымi ж iтальянскiмi вiнтоўкамi. Адна вiнтоўка прыпадала прыблiзна на 6 -7 чалавек. Амунiцыi было вельмi мала. Даведалiся аб гэтым партызаны i пачалi нападаць на батальёны. Людзi ў батальёнах звычайна прыймалi бой, аднак мусiлi ўступаць перавазе зброi ў ворага. Два батальёны ў Глыбоцкай акрузе былi разьбiтыя зусiм, людзi былi ўзятыя ў палон, рэшта разьбеглася. Гэтыя факты вельмi адмоўна адбiвалiся на маральным стане ў батальёнах. БЦР iз свайго боку рабiла нацiск на штаб гэн. Готбэрга, каб хутчэй давалi зброю. Акруговыя начальнiкi БКА прысылалi ў штаб БКА мэльдункi, у якiх справу прадстаўлялi ў што раз чарнейшых колерах. Прэзыдыум БЦР вырашыў склiкаць з'езд начальнiкаў акругоў, каб супольна з БЦР знайсьцi меры для паправы справы.
З'езд адбыўся ў канцы красавiка 1944 году. Заслухаўшы даклады з мейсцаў, некаторыя ўдзельнiкi з'езду паставiлi прапанову аб лiквiдацыi БКА. Пасьля дыскусыi, аднак было па-станоўлена БКА не лiквiдаваць, а зьменшыць згодна колькасьцi зброi, гэта значыць на тры чвэрцi. Гэн. Готбэрг пажадаў прыняць увесь з'езд у сваiм службовым памяшканьнi. Прыняў ён яго вельмi суха. Сьпярша прачытаў натацыю, што беларусы вельмi гарачыя i жадаюць рэчаў немагчымых i не ўлiчваюць ваенных абставiнаў, а пасьля сказаў, што транспарт зброi для БКА быў у дарозе, але разьбiты ворагам i што на зброю цяпер прыйдзёцца пачакаць даўжэйшы час. Аб рэдукцыi БКА гэн. Готбэрг не хацеў навет i слухаць. Аднак гутарка на з'ездзе аб лiквiдацыi або рэдукцыi БКА зрабiла на немцаў пэўнае ўражаньне: зброя пачала прыбываць. Пры гэтым прыбывала зброя розных сыстэмаў, як вiнтоўкi францускiя, галяндзкiя, расейскiя, польскiя i iнш. Цяжкiя кулямёты былi ў бальшынi польскiя. Можна цяпер уявiць, якiя цяжкасьцi мелi камандзiры батальёнаў, маючы столькi сыстэмаў зброi, з вайсковай падрыхтоўкай, разьдзелам амунiцыi. Наагул, да самага бальшавiцкага наступу, БКА фактычна ўзброена не была.
Справа з абмундзiраваньнем прадстаўлялася яшчэ горш. Прэзыдэнт БЦР Астроўскi гэтай справы не даацэньваў. Ён усьцяж лятуцеў аб "белых бандах" i таму яшчэ пры ўступных перамовах згадзiўся абмундзiраваньне ўзяць на сябе. У чым людзi прыйшлi ў час мабiлiзацыi, у тым i засталiся. БЦР ня мела нiякiх магчымасьцяў абмундзiраваць БКА. Калi я, бачачы ў батальёнах абадранцаў, пачаў зьвяртацца да начальнiка штабу гэн. Готбэрга i прасiць аб прыдзеле абмундзiраваньня, то заўсёды атрымоўваў адказ: "Ваш Прэзыдэнт узяў на сябе абмундзiраваць БКА, няхай ён гэта выконвае, мы свой абавязак у справе зброi выканалi".
Як я ужо вышэй успомнiў, для прыгатаўленьня добра квалiфiкаваных кадраў у Менску быў адчынены месячны курс перашкаленьня афiцэраў i падафiцэраў. Першы курс распачаў-ся ў сярэдзiне сакавiка 1944 году. На курс прыбыло 50 афiцэраў i каля 200 падафiцэраў. У сувязi з тым, што наблiжалася 25 Сакавiка, гадавiна абвяшчэньня незалежнасьцi Беларускай Народнай Рэспублiкi, БЦР пастанавiла ў гэты дзень правесьцi прысягу БКА. Быў апрацаваны тэкст прысягi, разасланыя загады начальнiкам акругоў, каб прысягу правесьцi ў як найбольш урачыстых абставiнах. У Менску мела быць урачыста праведзена прысяга курсу перашкаленьня афiцэраў i падафiцэраў. Прысяга гэтая вельмi ўрачыста, у прысутнасьцi Прэзыдэнта БЦР, гэн. Готбэрга, прадстаўнiкоў армii i ўладаў цывiльных i вялiзарнага натоўпу менскага жыхарства, была праве-дзена на катэдральнай плошчы. Пасьля прысягi адбыўся парад. Курсанты прадстаўлялiся вельмi добра. Была праведзена прысяга i ў iншых батальёнах, аднак не ва ўсiх, дзеля таго, што некаторыя батальёны яшчэ знаходзiлiся ў стадыi арганiзацыi.
Першы курс скончыўся ў палове красавiка. Пры заканчэньнi быў праведзены эгзамен у прысутнасьцi гэн. Готбэрга. Беларускi штаб БЦР прадстаўляў толькi я. Прэзыдэнт, будучы нездаволены iз спосабу ўзбраеньня БКА немцамi, на эгзамен не прыбыў. На заканчэньне эгзамэну гэн. Готбэрг сказаў да курсу прамову, у якой паклаў спэцыяльны нацiск на тое, што не гледзячы на ўсе цяжкасьцi, БКА будзе ўзброена, i адыграе гiстарычную ролю ў змаганьнi з бальшавiзмам.
Пасьля заканчэньня першага курсу быў адчынены другi курс у канцы красавiка 1944 году. Галоўным заданьнем у прыгатаўленьнi кадраў было, аднак, адчыненьне афiцэрскай школы для моладзi, якая яшчэ не была ў войску. Атрымаўшы згоду гэн. Готбэрга, БЦР правяла адпаведную прапаганду i роўналежна з трэцiм афiцэрскiм курсам у другой палове чэрвеня 1944 году з'ехалася 280 кандыдатаў у афiцэрскую школу. Былi гэта маладыя хлапцы, у бальшынi iз скончанай сярэдняй асьветай. Курс навукi прадугледжваўся 6-месячны, пасьля чаго маладым кандыдатам мела быць наданая першая афiцэрская ранга. Маладыя кандыдаты зь вялiкай верай i запалам узялiся за навуку. Нажаль, ня было суджана гэтым маладым беларускiм патрыётам атрымаць афiцэрскiя рангi беларускага войска. 28-га чэрвеня бальшавiцкая армiя пачала наблiжацца да Менску. Менск хутка эвакуiраваўся. Афiцэрская школа пешым маршам 29-га чэрвеня накiравалася на Вiльню. Ужо ў часе маршу маладыя хлапцы, ня прывыкшыя да фарсiраванага маршу, пачалi адставаць. У Вiльнi трапiлi яны пад бамбардаваньне, пры гэтым 6 вучняў было забiтых i некалькi параненых. У Вiльнi афiцэрская школа заладавалася ў цягнiк i пасьля доўгага падарожжа ў канцы лiпеня была прыдзеленая да гэтак званай брыгады Зiглiнга. Зiглiнг, гэты злы дух беларускай вайсковасьцi пры немцах, падзялiў школу на паасобныя пададдзелы i такiм чынам школа была зьлiквiдаваная.
Пры самым пачатку арганiзацыi БКА немцы старалiся як найбольш абмежаваць кампэтэнцыi беларускага штабу. Ужо тое, што пры беларускiм штабе ня было апэрацыйнага аддзелу, зводзiла ягоную ролю на другараднае мейсца. Паводле нямецкага пляну, заданьнем беларускага штабу, апрача правя-дзеньня мабiлiзацыi, была праца прапагандовая. З гэтым по-глядам беларускi штаб бязупынна змагаўся. У рэште рэштаў беларускi штаб складаўся з наступных аддзелаў:
Свабода руху беларускага штабу была вельмi зьвязаная. Беларускi штаб ня меў у сваiм распараджэньнi нiякiх сродкаў лучнасьцi. Калi штаб высылаў у акругi пасланцоў, то прапускi для пасланцоў трэба было атрымоўваць з нямецкага штабу, пры гэтым трэба было ўматываваць неабходнасьць пасылкi пасланцоў, а нямецкi штаб мог прапускi даць, а мог i ня даць, што часта здаралася.
- Аддзел арганiзацыйны,
- Аддзел прапагандовы,
- Аддзел санiтарны,
- Аддзел гаспадарчы,
- Агульная канцылярыя.
Я загадам Прэзыдэнта БЦР быў назначаны начальнiкам беларускага штабу. Маiм заданьнем было прыгатаваць i правесьцi мабiлiзацыю. Калi мабiлiзацыя была скончаная, Прэзыдэнт БЦР сваiм дэкрэтам вызначыў мяне камандзiрам БКА. Ува ўсiх справах БКА начальнiк штабу гэн. Готбэрга зьвязваўся беспасрэдна са мной. Я часта ў гэтым выпадку пасылаў да начальнiка штабу майго заступнiка - маёра Мiкулу. У другой палове чэрвеня 1944 году загадам гэн. Готбэрга быў вызначаны нямецкi штаб лучнасьцi, у складзе аднаго маёра, двух капiтанаў i 4-х падафiцэраў. Вызначаны штаб атрымаў памешканьне для працы ў будынку беларускага штабу. Заданьнем штабу лучнасьцi было ня толькi тэхнiчна ўтрымоўваць лучнасьць памiж беларускiм штабам i штабам гэн. Готбэрга, але i ўнiкаць ва ўсе патрэбы БКА i палягчаць цяжкасьцi беларускага штабу адносна матар'яльных патрэбаў БКА. Як выглядала бы ў практыцы супрацоўнiцтва са штабам лучнасьцi сказаць цяжка, дзеля таго, што штаб гэты яшчэ не пасьпеў увайсьцi ў курс сваiх абавязкаў, як падзеi на ўсходнiм фронце прымусiлi ўсё адвярнуцца ўверх дном.
Прыблiзна ў канцы красавiка 1944 году БКА прыняло выразна акрэсьленае аблiчча. Было арганiзавана 39 батальёнаў пяхоты i 6 батальёнаў сапёрных. У кожным раёне быў адзiн батальён пяхоты. Сапёрныя батальёны былi раскватэраваныя наступна: адзiн батальён у Барысаве, два батальёны ў Менску, два батальёны ў Слуцку i адзiн батальён у Баранавiчах. Яшчэ трэба было арганiзаваць пяць батальёнаў сапёрных, але гэта не ўдалося выканаць, дзякуючы ад'емным адносiнам людзей да гэтых батальёнаў.
Зараз пасьля заканчэньня мабiлiзацыi, я распачаў праводзiць iнспэкцыю ў батальёнах. Нямецкi штаб ставiўся да маiх iнспэкцыйных падарожжаў вельмi прыхiльна, справе гэтай дапамагаў. У тых батальёнах, у якiх прысяга ня была праведзеная 25-га Сакавiка, яна складалася ў часе маiх iнспэкцыяў у маёй прысутнасьцi. У гэтым выпадку немцы выразна iмкнулiся выкарыстаць мяне, як прапагандзiстага. Батальёны выстрайвалiся на мой прыезд, я прыймаў рапарт камандзiраў батальёнаў, праводзiў перагляд i абавязкова мусiў закончыць цырымонiю прапагандовай прамовай. Нямецкi прадстаўнiк звычайна трымаўся набаку. У некаторых выпадках мая роля прапагандзiстага i роля немцаў, пад поглядам аперацыйным занадта падкрэсьлiвалася. Так напрыклад, у Слуцку пасьля маёй прамовы да сапёрнага батальёну i пасьля прысягi, камандзiр сапёрнага нямецкага палка зараз жа аддаў батальёнам загады апэрацыйнага характару. Гэткiм чынам, роля мая, як камандуючага БКА была вельмi няпрыемная, тым больш, што а нi жаўнеры Б.К.А, а нi беларускае грамадзянства не разумела фактычнага майго палажэньня.
У часе маiх iнспэкцыйных аб'ездаў, я сьцвердзiў нязвычайную ахвярнасьць i адданасьць справе беларускiх жаўнераў. Ня гледзячы на тое, што жаўнеры БКА ня былi абмундзiраваныя, а былi апранутыя вельмi марна ў свае самадзелкi, у бальшынi босыя, яны вялi нармальныя вайсковыя заняткi, выконвалi вартавую службу i хадзiлi на партызанаў. У Капылi, Слуцкай акругi, у дажджлiвы i вельмi халодны дзень я засьпеў жаўнераў БКА на пастох. Яны былi босыя, стаялi вышэй косткаў у халодным балоце па некалькi гадзiн бяз змены. Ня гледзячы на такiя ўмовы, жаўнеры БКА вельмi сумленна выконвалi свае абавязкi. Да канца траўню 1945 году былi абмундзiраваныя цалкам толькi сапёрныя батальёны, але зброi яны так i не пабачылi.
Як толькi батальёны сяк-так былi ўзброеныя, яны пачалi весьцi змаганьне з партызанамi. Змаганьне гэтае выглядала так, што моцныя аддзелы БКА абходзiлi свае раёны, заганяючы партызанскiя банды ў глыб лясоў i гэтым даючы мажлiвасьць сялянам свабодна апрацоўваць сваю зямлю.
У другой палове траўня нямецкi штаб прыйшоў да перакананьня, што батальёны БКА можна ўжываць у апэрацыях супраць партызанаў. Першы выбар паў на 15 батальён Гара-дзiшчанскага раёну, якi стаяў у вёсцы Вольная. Нямецкi штаб, якi засьцярог сабе права апэрацыйна ўжываць батальёны, навет не паведамiў у беларускi штаб аб сваiм намеры, а выдаў загад Гэбiтспалiцайкамэнданту Баранавiцкае акругi, што 15 батальён належыць неадкладна заладаваць на цягнiк у Баранавiчах i адправiць у Менск з мэтай абмундзiраваньня i пераўзбраеньня. Гэбiтспалiцайкамандант знайшоўся ў цяжкiм становiшчы. Ён ведаў, як захоўвалiся жаўнеры БКА пры арганiзацыi сапёрных батальёнаў, калi людзi, каб не трапiць у сапёрныя батальёны, разьбягалiся. Гэбiтспалiцайкамандант ня быў пэўны 15-га батальёну, якi мог таксама разьбегчыся, даведаўшыся аб вывазе яго ў Менск немцамi. Гэбiтспалiцайкамандант зьвярнуўся тады з запытаньнем да намесьнiка БЦР у Баранавiчах д-ра Станiслава Станкевiча, цi яму вядома аб загадзе адносна 15-га батальёну. У гэты самы мамэнт я, будучы ў Баранавiчах, знаходзiўся якраз у д-ра Станкевiча. Нi мне, нi д-ру Станкевiчу нiчога не было вядома аб гэтым загадзе. Гэбiтспалiцайкамандант зараз жа прыбыў да нас, паiнфармаваў аб атры-маным з Менску загадзе i прасiў нас, каб мы згадзiлiся паехаць супольна з iм у Вольную i пераканаць батальён аб неабходнасьцi выкананьня загаду. На наступны дзень мы з iм паехалi. У Вольнай ужо ведалi аб нашым прыездзе. Прыгатавалi трыбуну, з якой мы мелiся прамаўляць. Пасьля перагляду батальёну прамаўлялi да яго я i др. Станкевiч. Пасьля гэтага пад'ехалi самаходы, у якiя батальён бяз слова заладаваўся да ад'езду. У Менску 15 батальён быў абмундзiраваны, пераўзброены i рэарганiзаваны. Камандзiрам гэтага батальёну быў былы падхарунжы польскай армii Мануей, мне асабiста мала знаны як камандзiр. Каб мець пэўнасьць добрага камандаваньня батальёнам у часе акцыi быў вызначаны падлейтэнант Родзька Усевалад спэцыяльна-упаўнаважаным ад беларускага штабу пры батальёне. Батальён быў прыдзелены да апэрацыйнай групы, якая пад камандаваньнем гэн. Готбэрга праводзiла ачышчэньне мясцовасьцi ад партызанаў у раёне Лепеля i Барысава. У часе акцыi батальён павыказаў вялiкую баявую вартасьць. Пасьля акцыi падлейтэнант Родзька, якi быў фактычным камандзiрам у часе акцыi, атрымаў Жалезны Крыж, другiя камандзiры i шмат падафiцэраў i стральцоў атрымалi баявую ўзнагароду для ўсходнiх народаў.
У палове чэрвеня 1944 году быў узяты ў акцыю 34-ы батальён са Стоўпцаў, якi атрымаў сьцяг з рук Прэзыдэнта БЦР i прыймаючы ягонае iмя. Нямецкi штаб i ў гэтым выпадку па-ступiў так, як i з 15-тым батальёнам, гэта значыць не паведамiўшы беларускi штаб выслаў загад Гэбiтскпалiцайкаманданта. I ў гэтым выпадку а нi я, а нi др. Станкевiч паведамлёныя не былi. Калi Гэбiтспалiцайкамандант прыбыў у Стоўпцы, каб заладаваць батальён у чыгуначны транспарт, то жаўнеры батальёну, якiя ня бачылi прадстаўнiка беларускага камандаваньня разьбеглiся. Нямецкi штаб у Менску, даведаўшыся аб гэтым факце, заявiў прэтэнзiю да беларускага штабу. Але тут умяшаўся ў справу Прэзыдэнт БЦР, якi катэгарычна заявiў прадстаўнiку гэн. Готбэрга, што нi адзiн аддзел БКА ня можа быць узяты бяз папярэдняга паведамленьня беларускага штабу. Справу ў 34 батальёне мусiў вырышаць маёр Мiкула, якi як мой заступнiк паехаў у Стоўпцы i выправiў батальён на акцыю.
Ня гледзячы на марны прыадзевак, на марнае ўзбраеньне, на адсутнасьць добра квалiфiкаваных камандзiраў i iншыя недахопы БКА, што раз мацней станавiлася на ногi, што раз больш давала адпор партызанскiм бандам i бяз сумнiву сталася б крынiцай кадраў для будучай беларускай армii, каб не падзеi на беларускiм фронце ў другой палове чэрвеня i наступных месяцаў 1944 году, падзеi, якiя вырашылi лёс ня толькi БКА, але i ўсяе Беларусi.
22-га чэрвеня 1944 году чырвоная армiя перайшла ў наступ на ўсiм беларускiм фронце. Як цывiльныя нямецкiя ўлады перад БЦР, так i нямецкi штаб перад беларускiм штабам посьпехi чырвонай армii на фронце старанна хавалi. У гэтым часе БЦР была занятая прыгатаўленьнем 2-га Беларускага Кангрэсу. 27-га чырвеня 1944 году ў Менскiм гарадзкiм тэатры пад аховай беларускай афiцэрскай школы быў адчынены 2-гi Усебеларускi Кангрэс. У гэты ж самы дзень нямецкiя ўлады атрымалi загад аб эвакуацыi Менску. Пад вечар 27-га чэрвеня начальнiк нямецкага штабу палкоўнiк Родэ папрасiў мяне ў штаб i сказаў такую рэч: "Па аўтастрадзе Барысаў - Менск цягнуцца цэлыя масы дэзэртыраў з нямецкай армii, палявая жандармэрыя ня можа зь iмi даць рады, трэба, каб вы далi батальён БКА, якi абыйме палiцыйную службу на гэтай аўтастрадзе i пад камандай начальнiка палявой жандармерыi будзе дапамагаць у затрымваньнi гэтае масы". У маiм распараджэньнi былi два батальёны БКА, якiя знаходзiлiся ў беспасрэднай блiзкасьцi да гэтай аўтастрады: батальён у Рудзенску i батальён у Менску, але батальёны гэтыя ня былi абмундзiраваныя. Гэта быў першы выпадак, калi начальнiк нямецкага штабу папрасiў у мяне батальён для ягонага апэрацыйнага ўжыцьця. Аднак, здаволiць ягоную просьбу я ня мог, бо неабмундзiраваных жаўнераў ужыць у такой акцыi было немагчыма.
28-га чэрвеня Гэнэральны Камiсарыят Беларусi афiцыйна паведамiў Прэзыдэнта БЦР аб эвакуацыi Менску. Для БЦР быў прызначаны Кэнiгсбэрг.
Нямецкi штаб не паведамiў беларускi штаб аб эвакуацыi Менску. Iз штабу лучнасьцi ўжо 27-га чэрвеня нiхто да працы не зьявiўся. Штаб лучнасьцi загiнуў, па сяньняшнi дзень для мяне няведама куды. Калi я даведаўся ад Прэзыдэнта БЦР аб эвакуацыi Менску, я з маёрам Мiкулам неадкладна адправiлiся да начальнiка нямецкага штабу, каб узгоднiць зь iм эвакуацыю БКА. Начальнiк штабу ясна i катэгарычна адказаў нам: "Вы ня маеце чаго клапацiцца аб эвакуацыi БКА. Гэн. Готбэрг ужо аддаў загад, каб БКА адступала на захад супольна зь нямецкай палiцыяй пад камандай Гэбiтспалiцайкамандантаў. Як далёка яны будуць адступаць, сёньня я прадугледзiць не магу". А нi тэлефону, а нi тэлеграфу, а нi радыё я ня меў, навет, паслаць ганцоў мог толькi праз нямецкi штаб, бо наш штаб ня мог сам навет выпiсаць дакумэнтаў да падарожжа. Дый выслаць ганцоў было бязсэнсоўна, бо падзеi разгортвалiся так хутка, а на чыгунцы панаваў такi хаос, што сумлiўна, цi маглi б ганцы асягнуць батальёны. Урэшце, загады мае, якiя я мог бы выслаць, не маглi быць супярэчнымi з загадамi гэн. Готбэрга, бо гэта выклiкала б яшчэ большы хаос.
Аб палажэньнi я далажыў Прэзыдэнту БЦР. Прэзыдэнт вырашыў, што штаб БКА мае ехаць з БЦР у Кэнiгсбэрг. Я меў выязджаць iз Менску з транспартам БЦР, з тым, што калi транспарт асягне Лiду, я з iншымi сябрамi БЦР застаемся ў Лiдзе, дзе ў гэтым часе ўжо будзе знаходзiцца Прэзыдэнт з гэн. Готбэргам. Далейшыя загады я меў атрымаць у Лiдзе. Прэзыдэнт у таварысьцве Нэронскага i сваiх ад'ютантаў Радзевiча й Пласкачэўскага самаходам паехалi ў Вiльню, адкуль меўся ехаць у Лiду, куды, па вестках, якiя ён атрымаў, меўся эвакуавацца штаб гэн. Готбэрга. У выпадку, калi б Прэзыдэнта ня было б у Лiдзе, я мусiў бы ехаць у Кэнiгсбэрг, дзе мела сабрацца ўся БЦР. Транспарт БЦР асягнуў Лiду 2-га лiпеня. Першы Вiцэ-Прэзыдэнт Шкелёнак i я тэлеграфiчна зьвязалiся са станцыi з горадам, але а нi штабу Готбэрга, а нi Прэзыдэнта там ня было. Нiчога не заставалася, як ехаць у Кэнiгсбэрг.
28-га чырвеня 1944 году нямецкi фронт развалiўся. Бальшавiцкiя танкавыя часьцi iшлi на захад. Нямецкай палiцыi было не да БКА - яна кiдала ўсё i ратавала сваю скуру. Шмат дзе нямецкiя каманданты, каб пазбыцца клопату, аб'явiлi батальёнам, што яны дэмабiлiзуюцца i могуць разыходзiцца дахаты, з чаго жаўнеры i скарысталi. Iншыя батальёны былi абкружаныя i разам з немцамi ўзятыя ў палон. Некаторыя батальёны адступалi ў поўным парадку, бяручы ўдзел у баёх.
5-га лiпеня БЦР прыехала ў Кэнiгсбэрг. Пасьля колькiх дзён чаканьня Прэзыдэнта, я зь некалькiмi афiцэрамi паехаў на фронт. На фроньце я хацеў арганiзаваць зборныя пункты, на якiх афiцэры зьбiралi б БКА у групы i накiроўвалi б у Лодзь, дзе ў глыбокiм тыле можна было б пераарганiзоўваць iх у баёвыя адзiнкi. Першы пункт, у якi мы прыбылi, быў Беласток. Праз Беласток праходзiла маса нямецкага войска, якое адступала ў непарадку з фронту. Гэтак званае "Frontstelle" у Беластоку паведамiла мяне, што па звестках, якiя ў iх маюцца, чужа-нацыянальныя вайсковыя адзiнкi накiроўвалiся ў Кузьнiцу каля Гораднi, дзе яны зьбiралiся й пераарганiзоўвалiся. Але ў Кузьнiцу ўжо ня можна было даехаць. Тады "Frontstelle" паслала нас у Ломжу, куды з Кузьнiцы павiнны былi накiравацца чужа-нацыянальныя вайсковыя адзiнкi. Пакiнуўшы двух афiцэраў у Беластоку для арганiзацыi зборнага пункту, я з рэштай афiцэраў паехалi ў Ломжу. У Ломжы я знайшоў частку штабу гэн. Готбэрга. Там мне параiлi ехаць у штаб гэн. Готбэрга, якi знаходзiўся ў Плоцку. У Ломжы я таксама пакiнуў двух афiцэраў для арганiзацыi зборнага пункту, а сам паехаў у Плоцк.
У Плоцку я сапраўды знайшоў штаб Готбэрга i афiцэрскую школу, якая знаходзiлася ў чыгуначным транспарце. Начальнiк штабу цi сапраўды не арыентаваўся ў становiшчы, цi не хацеў мне нiчога гаварыць з погляду на вайсковую таямнiцу, але факт той, што нiякiх вестак аб БКА ён мне даць ня мог. Мой плян аб канцэнтрацыi БКА у Лодзi ён пахвалiў i абяцаў пераслаць туды i афiцэрскую школу. У гэтым жа штабе я даведаўся аб арганiзацыi гэтак званага "Sperrbrigade" Зiглiнга. Гэтая "Sperrbrigade" паводле словаў арганiзоўвалася з нямецкае i чужа-нацыянальнае палiцыi, якая знаходзiлася на Беларусi. Аб улучэньнi ў гэтую брыгаду БКА i афiцэрскае школы, як запэўнiў мяне начальнiк штабу, не магло быць навет i мовы. Наадварот, начальнiк штабу абяцаў мне загад сваiм часткам, каб БКА накiроўвалi ў Лодзь.
Тымчасам, сталася iначай. Як толькi я выехаў з Плоцку, афiцэрская школа была адразу ж накiраваная да брыгады Зiлiнга. Гэтак сама i iншыя адзiнкi БКА былi накiраваныя да гэтае брыгады. Злачынная брыгада i была канчальнай магiлай БКА.
Сапёрныя батальёны БКА, якiя знаходзiлiся пад камандай армii, эвакуавалiся ўсе шэсьць у Бедруск пад Пазнанем. Там яны былi рэарганiзаваныя ў два гэтак званых "Baubataillon" i былi па-за ведаю БЦР далучаны да складу нямецкае армii. Гэтыя батальёны iснавалi аж да канца вайны.
Працяг будзе
Дадатак
Вышэйшы СС i Палiцэйфюрэр
Цэнтральнай Расii i Беларусi
МП 23.II.1944Толькi для службовага карыстання
Адносна: Утварэння Беларускай Краёвай Абароны
1. На прапанову Прэзiдэнта БЦР ад 18.II.44 загадваю ўтварэнне БКА для барацьбы супраць бальшавiзму.
2. Утварэнне БКА праводзiць паступова крок за крокам па ўсiх Акругах Генеральнага Абшару Беларусi за выняткам акругi СС i Палiцэйфюрэра Прыпяцi i Акругi Лiда. Ва ўжо ўтво-раных цi меркаваных абаронных вёсках мабiлiзацыя не праводзiцца. Далей выключаюцца ад мабiлiзацыi:
у Менскай акрузе - раёны Узда i Iвянец;
у Вялейскай акрузе - раёны Валожын i Мядзел;
у Глыбоцкай - раён Браслаў;
у Слонiмскай акрузе - Казлоўшчына i знаходзячаяся на ўсход ад Шчары частка Дзярэчынскага раёну;
у Наваградскай акрузе - знаходзячаяся на захад ад Маў-чадзi частка Дзятлаўскага раёну.
3. БЦР праводзiць праз сваiх акруговых намеснiкаў най-самперш мабiлiзацыю ўсiх былых афiцэраў ва ўзросце да 57 гадоў i былых падафiцэраў ва ўзросце да 55 гадоў, якiя не знаходзяцца на кiруючых становiшчах, цi не працуюць як спэцыялiстыя ў нямецкiх установах.
Аб вызваленнi ад службы вырашае Акруговы Камiсар у паразуменнi з акруговым камэндантам палiцыi.
4. Для набору мабiлiзаваных афiцэраў i падафiцэраў у кожнай акрузе ўводзяцца прыймовыя камiсii ў складзе :
а) намеснiка БЦР - як старшынi;
б) вызначанага Прэзiдэнтам БЦР афiцэра (акруговага афiцэра);
в) аднаго павятовага старшынi гэтай акругi або старшынi Акруговага гораду;
д) двух лекараў.
5. Намеснiк цераз Акруговага Камэнданта палiцыi падае фюрэру СС i Палiцыi i БЦР колькасьць мабiлiзаваных афiцэраў i падафiцэраў. БЦР паведамляе Акруговым Камэндантам Палiцыi цераз намеснiкаў, колькi афiцэраў i падафiцэраў i дзе затрымаць дзеля вышкалу радавых i колькi накiраваць неадкладна дзеля вышкалу ў Менск.
6. Намеснiк са згодаю акруговага камэнданта Палiцыi пры-дзяляе затрыманых у акрузе афiцэраў i падафцiэраў павятовым прыймовым камiсiям, вызначаючы адначасова павятовага афiцэра.
7. Афiцэры i падафiцэры, прызначаныя для праводжання мабiлiзацыi, праходзяць спецыяльны iнструктаж у акруговым цэнтры пад кiраўнiцтвам намеснiка.
8. Падрыхтоўку да мабiлiзацыi праводзiць намеснiк цераз павятовых старшыняў.
Мабiлiзацыя пачынаецца ў 3 днi пасьля заканчэння iнструктажу афiцэраў i падафiцэраў i абымае годнiкi 1908 да 1917 i 1921 да 1924. [Годнiкi 1925, 1926, 1927 мабiлiзуюцца ў СБМ. Дата мабiлiзацыi апошнiх 3-х гадавiкоў будзе пададзена пасьля]*
* Гэтыя два сказы ў арыгiнале перакрэсленыя. - Рэд.
9. Для мабiлiзацыi радавых творацца ў паветах прыймовыя камiсii ў складзе:
а) павятовага старшынi, як старшынi камiсii,
б) павятовага афiцэра (пункт 6);
в) аднаго iншага афiцэра;
г) двух лекараў.
10. З кожнага раёну, паводле выдадзеных БЦР iнструкцыяў, будзе паклiкана каля 500 чалавек, аб якiх начальнiк раёну складае спiс з кароткай апiнiяй аб палiтычнай надзейнасцi кожнай асобы.
11. Вышкаленне радавых пачаць зараз-жа ў раённым цэнтры пад адказным кiраўнiцтвам камандзiра афiцэра i Акруговага афiцэра. Вышкаленне знаходзiцца пад наглядам Акруговага Камэнданта палiцыi.
12. Пасланыя ў Менск афiцэры i падафiцэры павiнны пра-йсцi трохтыднёвыя курсы вышкалу, лiк курсантаў не павiнен перавышаць 50 афiцэраў i 250 падафiцэраў. Раскватараванне мае быць у паўночных казармах. Вайсковы i тэхна-зброявы вышкал праводзiць СС - Палiцэйфюрэр Беларусi, палiтычны вышкал - БЦР у паразуменнi з капiтанам "шуцпалiцыi" Кумэрам. Як афiцэр вышкалу прадстаўляецца ў распараджэнне СС i Палiцэйфюрэр Беларусi капiтан шуцпалiцыi Швайдэр, Нахкаманда СС - Палiцай, Рэгiмэнт2.
13. Скiраваныя ў Менск афiцэры i падафiцэры атрымлiваюць дакумэнты на выезд ад намеснiка Акруговага Камэнданта палiцыi, перад ад'ездам яны павiнны прайсцi санапрацоўку. Iх суправаджае нямецкi праваднiк. Пасля заканчэння першага курсу склiкаецца другi курс i г.д., пакуль усе афiцэры i падафiцэры не пройдуць вышкалу.
14. Удзельнiкi курсаў атрымлiваюць зброю ад аддзелу 1 Bad. Вышэйшага СС i Палiцэйфюрэра Цэнтральнай Расii i Беларусi, сцягнутыя ў раённыя цэнтры радавыя праз Акруговага Камэнданта палiцыi ў паразуменнi з аддзелам 1 b.
15. Па сканчэннi вышкалу афiцэры i падафiцэры размяркоўваюцца па раёнах i прымаюць ад павятовага афiцэра ўтвораныя аддзелы. Пасля вышкалу, раней прызначаны павятовы афiцэр прымае ўзноў свой аддзел.
16. Удзельнiкаў курсаў прымае СС i Палiцэйфюрэр Беларусi на час курсаў на ваеннае харчаванне. Харчаванне аддзелаў праводзiць начальнiк раёну ў паразуменнi з Акруговым Камэндантам.
17. Афiцэры i падафiцэры застаюцца ў цывiльнай вопратцы, але дзеля адзнакi атрымлiваюць запраектаваныя Цэнтральнай Радай пагоны.
18. СС i Палiцэйфюрэр Беларусi да дня 29.II.44 падае плян вышкалу ў паразуменнi з БЦР на працягу 3-х тыдняў.
Падпiсаў
Курт фон Готбэрг,
СС Групэнфюрэр i Гэнэраль-лейтэнант ПалiцыiКопiя загада знаходзiцца ў Нацыянальным архiве Рэспублiкi Беларусь (НАРБ), ф. 382, воп.1, спр.8, арк.3-4. Дакумент выявiў i прадставiў Аляксей Лiцвiн
Partners:
Face.by