Iлюмiнацыя Тураўскага евангелля ХI стагоддзя
Васiль Пуцко
Агульная колькасць ранніх славянскіх рукапісаў, датаваных часам да 1100 г., у цэлым невялікая, і кожная з іх даўно заслугоўвае ўсебаковага вывучэння. Пакуль што такі гонар мелі зусім нямногія помнікі, а са знойдзеных на гістарычнай тэрыторыі Беларусі — толькі Супрасльскі рукапіс1 . Тураўскае евангелле, вядомае як спіс ХI ст., ужо хутка пасля яго адкрыцця не раз прыцягвала да сябе ўвагу розных даследчыкаў. Што да мастацкага аблічча кнігі, то наконт яго выказваліся надзвычай рэдка і невыразна 2. Прычынай была фрагментарная захаванасць кнігі, аформленай даволі сціпла, як, зрэшты, і іншыя сучасныя ёй славянскія кодэксы.
Варта згадаць тут гісторыю знаходкі і вывучэння Тураўскага евангелля, хоць бы ў самай кароткай форме. М.І.Сакалоў, які на даручэнне апекуна Віленскай навучальнай акругі І.П.Карнілава браў удзел у археаграфічнай камісіі, у 1865 г. у Спасаўскай царкве Турава знайшоў урыўкі старажытнай кнігі, напісанай на пергамене. Знаходку паказалі вядомаму мовазнаўцу І.І.Сразнеўскаму, які на падставе графікі, правапісу і мовы цалкам абгрунтавана аднёс аркушы рукапісу да ХI ст.3 У 1868 г. у Пецярбурзе на сродкі Віленскай навучальнай акругі выйшла літаграфічнае выданне Тураўскага евангелля. Спецыялісты карыстаюцца ім да гэтага часу4. Праз год у Вільні з'явілася новае выданне помніка, падрыхтаванае да друку П.А. Гільтэбрандтам, якое ўключала таксама «кароткія звесткі пра Тураўскае евангелле» і «старажытны тэкст з сучасным насупраць і з адменамі па Астраміраву евангеллю» 5.
Наступную публікацыю фрагментаў пергаменнага евангелля з Турава ажыццявілі толькі ў 1977 г. вугорскія славісты 6. Цягам апошніх больш чым ста гадоў сярод розных даследчыкаў, пераважна філолагаў, захоўвалася ўстойлівая цікавасць да помніка7 . Так, А.І.Сабалеўскім у мове захаваных аркушаў былі адзначаны рысы кіеўскага дыялекту 8. В.В.Стасаў на адной з табліцаў складзеннага ім альбома ўзораў славянскага і ўсходняга арнаменту перадае некалькі ініцыялаў Тураўскага евангелля 9. Але ў цэлым фрагменты рукапісу так і не сталі аб'ектам спецыяльнага вывучэння з пункту гледжання кніжнага майстэрства. Можа найперш таму, што іх надзвычай сціплы знешні выгляд наўрад ці мог прыцягнуць увагу мастацтва знаўцаў, якія прызвычаіліся бачыць высокія дасягненні толькі там, дзе ёсць бляск золата і захаваліся вялікапышныя мініяцюры. Наконт таго, ці былі сюжэтныя выявы ў Тураўскім евангеллі, нельга сказаць нічога пэўнага. На ацалелых аркушах іх слядоў няма. Відавочна не было ў аздабленні і золата: яно ўваходзіць ва ўжытак сярод мастакоў кіеўскай княскай кнігапіснай майстэрні крыху пазней таго часу, калі магло быць перапісана Тураўскае евангелле 10.
Ці было евангелле перапісана тут на месцы, у Тураве, ці прывезена сюды значна пазней? Наколькі істотнае вырашэнне гэтага пытання? Якая гістарычная сувязь старажытнага рукапісу з Туравам увогуле?
Думаецца, больш лагічна шукаць адказы на пастаўленыя пытанні ў адваротным парадку, пакладаючыся пераважна на сведчанні выключна самога Тураўскага евангелля, і не дадумваць таго, што не выцякае з іх аналізу. Прызнаць абмежаваныя магчымасці матэрыялу ў плане яго значэння як гістарычнай крыніцы важней, чым нагрувашчваць дапушчэнні, якія не абапіраюцца на фактычную аснову. Гэтая ўводная заўвага ўяўляецца неабходнай.
На старажытных аркушах захаваліся розначасавыя запісы «мірскога зместу», якія засведчылі, што ў пачатку XVI ст. гэтая кніга належала царкве Праабражэння ў Тураве. На адваротным баку шостага аркуша ўкладны запіс князёў Астрожскіх ад 2 мая 1508 г., які засведчыў наданне пры святарах Мітрафану і Мацвеі сада з пасекай і поля з сенажацямі, а таксама іншых палеткаў каля вёскі Верасніцкай. У запісу на адваротным баку другога аркуша ад 10 лютага 1513 года паведамляецца пра перадачу князем Канстанцінам Іванавічам Астрожскім, яго жонкай Тацянай і іх сынам Іллём яшчэ «трох палёў» з палеткамі ў той самай вёсцы Верасніцкай. Тут жа знаходзяцца польскія запісы XVIII ст. аб падцверджанні царкоўных уладанняў. Як вядома, звычай уносіць запісы пра значныя падзеі і тэксты дамоваў у напрастольнае евангелле быў шырока распаўсюджаны на Украіне, у Беларусі і ў паўднёвых славянаў. У дадзеным выпадку гэта яшчэ не вырашае пытання пра час паступлення кнігі ў Тураўскі храм Праабражэння, дзе яна магла знаходзіцца і з больш ранняга часу, але магла быць туды ўкладзена і князем К.І. Астрожскім незадоўга да 1508 г. Праўда, факт занясення ў яе згаданых запісаў гаворыць на карысць таго, што гэта было найбольш каштоўнае ў храме напрастольнае евангелле, пра старажытнасць якога не маглі не ведаць. Нельга тэарэтычна выключаць, што ў пачатку XVI ст. яшчэ чытаўся і ўкладны запіс, які мае дачыненне да самой кнігі.
Адным словам, у сувязі Тураўскага евангелля са Спаса-Праабражэнскім храмам у Тураве прыкладна з часу каля 1500 г. сумнявацца не даводзіцца. У 1865 г. рукапіс паступіў у Віленскую публічную бібліятэку, і цяпер ён належыць Бібліятэцы Акадэміі навук Літвы11.
Тураў у 988 г. становіцца сталіцай самастойнага княства, а хутка была ўсталявана і Тураўская епіскапія 12. Горад падтрымліваў актыўныя палітычныя і культурныя сувязі з Кіевам, меў манастыры, а ў ХII ст. вылучыў выдатнага прапаведніка і гімнаграфа ў асобе Кірылы Тураўскага 13. На фоне гэтых гістарычных фактаў існаванне скрыпторыя ў Тураве ў ХI ст. не выглядае такой ужо неверагоднай з'явай. Але толькі ці належыць да яго прадукцыі фрагментарна захаванае Тураўскае евангелле?
Тураўскае евангелле па сваім складзе ўяўляе сабой «апракос кароткі» — зборнік евангельскіх чытанняў на перыяд ад Пасхі да Духава дня на ўсе дні тыдня, а ад гэтага часу да Вялікага посту — толькі на суботнія і нядзельныя. Гэта бачна і па ацалелых фрагментах, якія адпавядаць двум названым цыклам чытанняў, з якіх другі, пачынаючы з вераснёўскага «навагоддзя», мае новы адлік тыдняў. Чытанні першага цыклу на двух пачатковых аркушах Тураўскага евангелля; на астатніх жа васьмі — шаснаццатага і сямнаццатага тыдняў і першых трох «навагодніх» тыдняў другога цыклу. Па сутнасці, гэта вельмі нязначная па аб'ёме частка агульнага кодэксу, перапісанага ў ХI ст. Але менавіта па гэтых ацалелых аркушах застаецца меркаваць пра сам характар афармлення рукапісу, які мае досыць асаблівыя рысы.
Памер аркушаў — 21,0Ч16,2-16,4 см. Ці гэта перашапачатковы фармат кнігі? Існавала даволі ўстойлівая суаднесенасць тэксту і белага поля, пры якім сума шырыні верхняга і ніжняга палёў магла дасягаць паловы вышыні слупка тэксту, а сума шырыні бакавых палёў — паловы шырыні слупка, які ў дадзеным выпадку займаў плошчу 13,8Ч10,2 см. Значыць, адказ на пастаўленае пытанне можа быць станоўчым. Іншая рэч, што не заўсёды аднолькавай аказваецца суаднесенасць унутранага і вонкавага бакавых палёў, хоць у цэлым прапорцыя 1:2 амаль не падлягае істотным адхіленням. Акуратна нанесена разліноўка для васемнаццаці радкоў тэксту. Яе характэрныя асаблівасці наступныя: дзве лініі па вертыкалі перасякаюць увесь аркуш пергамена, а па гарызанталі — дзве ўверсе і адна ўнізе; астатнія знаходзяцца ў межах слупка тэксту, які напісаны атрамантам карычневага колеру. Пісьмо роўнае, прыгожае, крыху вузкае; почырк адмысловы, без нахілу. Усё гэта сведчыць пра вялікае прафесійнае мастацтва каліграфа, набытае хутчэй за ўсё ў добра арганізаваным скрыпторыі.
Калі казаць пра асаблівыя прыкметы літараў, то найбольш істотнымі з'яўляюцца «яць», якая змяшчаецца ў радок, з каромыслам ніжэй яе верхняга ўзроўню, «амега» з высокімі бакавымі лініямі і сярэдзінай, з квадратнасцю дыяганаляў, «Ж», напісаная ў тры прыёмы, «И» з прыўзнятай гарызантальнай лініяй. Адзначаныя рысы характэрны таксама для пісьма Рэймскага евангелля, якое першапачаткова належала дачцы Яраслава Мудрага Ганне, выдадзенай замуж за французскага караля Генрыха I у 1044 г.14 Праўда, тут «яць» з нахіленай улева мачтай і маленькай круглай пятлёй. Усе адзначаныя асаблівасці, канешне, хутчэй з'яўляюцца прыкметамі індывідуаль ных почыркаў пісцоў, чым уласцівасцямі каліграфічнага мастацтва цэлай эпохі. Тым не менш, улічваць іх неабходна.
Мастацтва кнігапісання па сутнасці ёсць не чым іншым, як каліграфічным майстэрствам, разам з улікам функцыяналь най ролі і з мастацкай канцэпцыяй дэкору. Для таго, каб зразумець канцэпцыю дэкору ў цэлым, неабходна ведаць рукапіс у поўным аб'ёме ці прынамсі хоць бы адну з яго па-мастацку завершаных частак. Тураўскае евангелле, прадстаўленае ўсяго дзесяццю аркушамі, выключае такую магчымасць. Але паколькі большую частку гэтых ацалелых аркушаў нельга разглядаць у якасці абсалютна адасобленых фрагментаў, можна паспрабаваць асэнсаваць іх як малую частку кнігі, пазбаўленую заставак і канцовак, якая характарызуе толькі «тэкставую паласу». Зрэшты, менавіта яна і застаецца вызначальнай у мастацкім абліччы кнігі, дзе заўсёды галоўны тэкст з прыёмамі вылучэння яго асобных частак. Тут — гэта кінаварныя (на першым аркушы) і чарнільныя контурныя загалоўкі, а таксама радкі-падзяляльнікі з трох чаргаваных вертыкальных рысак і двух кружочкаў з кропкай пасярэдзіне. І, канешне, вялікія ініцыялы, вынесеныя цалкам або часткова на палі, прарысаваныя чарніламі і размаляваныя чырвонай і сіняй фарбамі. Петлі большай часткі гэтых дэкаратыўных літараў залітыя зялёным. Такія ініцыялы прынята адносіць да розных відаў «старавізантыйскага тыпу». Аднак падобнае вызначэнне вельмі мала выяўляе спецыфіку іх дэкарацыйных формаў.
Якія б ні былі ініцыялы, — простыя ці падкрэслена дэкарацыйныя, са складанай арнаментыкай, — яны перш за ўсё застаюцца часткай тэксту, па-за сувяззю з якім непазбежна ператварыліся б у ізаляваныя літары, адвольна супастаўленыя па-за ўсякім арганічным кантэкстам. Таму варта ўважліва прыгледзецца да іх чаргавання ці, лепш сказаць, варыявання формаў на старонках рукапісу, каб хоць часткова высветліць заканамернасці дэкарацыйнай рытмікі, якая зусім не падпарадкоўваецца простаму арыфметычнаму падліку, выяўленаму ва ўтварэнні своеасаблівых «серыяў». Суадносіны тэксту і ініцыялаў на старонках Тураўскага евангелля такія, што не выпадае сумнявацца ў выкананні гэтага істотнага элементу дэкора самім каліграфам па меры перапісвання ім евангельс кага тэксту. Пісьмо апошняга пакідае ўражанне лёгкасці і вытанчанасці, нават пры адсутнасці абсалютна каліграфічна бездакорных формаў. Зрэшты, іх захаванне на практыцы ўяўляецца надзвычай нялёгкай справай, паколькі кірылічнае славянскае пісьмо, у аснову якога пакладзены грэцкі унцыял, патрабавала «малявання» кожнай літары, нават пры ўмове выпрацаваных пісцамі з засваеннем практычнага вопыту прыёмаў і навыкаў. Тураўскія аркушы даюць у гэтым плане дастаткова прыкладаў. Пісьмо рукапісу здаецца лёгкім не толькі з прычыны вытанчанасці графічных формаў, але і дзякуючы суадносінам памераў радкоў тэксту і белага поля. Вышыня літараў дасягае 4 мм пры шырыні 3-5 мм, а адлегласць паміж радкамі складае 8 мм. Між тым падобныя суадносіны велічыняў не з'яўляюцца паказчыкам марнатраўства ў дачыненні да дарагога матэрыялу — пергамена: перапісчык літаральна «скоўвае» асобныя евангельскія чытанні, не пакідаючы паміж імі вялікіх прасветаў, якіх, здавалася б, патрабуе эстэтычная норма15.
Ініцыялы Тураўскага евангелля, якія знаходзяцца на нешматлікіх ацалелых аркушах, натуральна, у асноўным прадстаўляюць тыя літары, з якіх пачынаюцца фразы, што пераважаюць і папярэднічаюць самому тэксту евангельскіх чытанняў. Гэта «Во время оно», г.зн. у гэты час, і «Рече Господь» — кажа Госпад. Выключэннем з'яўляецца «О», трактаванае ў форме невялікай разеткі. Ініцыялы «В» і «Р» ў адных выпадках належаць да так званага расліннага каленкавага тыпу, так добра вядомаму па грэцкіх рукапісах Х-ХI ст.16 Тут, аднак, ён у крыху відазмененых варыянтах, якія не дазваляюць разглядаць гэтыя літары ў якасці простай перамалёўкі ўзораў. На адваротным баку першага аркуша «каленкавасць» ініцыяла «Р» з яго чырвона-сінімі элементамі хутчэй адгадваецца. У ініцыяле на трэцім аркушы, які напалову спускаецца на ніжняе поле, відавочна праступае зааморфны матыў: плаўна выгнутая галоўка птушкі, якая «чысціць пёркі». Пра тое, што гэта зусім не плод нашай фантазіі, кажуць прыклады на старонках іншых ранніх славянскіх рукапісаў, дзе той самы матыў выяўлены больш выразна. «Р» на пятым аркушы, магчыма, бліжэй за ўсё да візантыйскага «эталону», але пры гэтым структура гранічна спрошчаная, а пятля заліта шчыльнай зялёнай фарбай, што супярэчыць эстэтычнаму густу ілюмінатараў грэцкіх кніг. Больш цэльнай аказваецца тая частка ініцыялаў Тураўскага евангелля, дзе мачта літары ўспрымаецца як сплеценая з ламаных чырвонай і сіняй стужак ці рамянёў, а пятля ўтворана выгнутай галінкай і зноў жа заліта зялёнай фарбай. Нарэшце, трэці варыянт ініцыялаў — гэта літара «В», якая сустракаецца на сёмым аркушы і на адваротным баку апошняга дзесятага, акрэсленая выключна расліннымі матывамі, з мачтай, суцэльна пакрытай крыжацветамі.
Пра ўсе адзначаныя арнаментальныя матывы ініцыялаў Тураўскага евангелля не варта было б так падрабязна казаць, калі б яны не служылі адлюстраваннем большых культурных з'яваў, якія праліваюць святло не толькі на паходжанне мадэлі дэкора разгляданага рукапісу, але і на крыніцы раннеславянс кага кніжнага мастацтва ўвогуле. Ва ўсіх прыведзеных канкрэтных выпадках адбіліся агульныя заканамернасці, якія вызначаюць мастацкае аблічча і іншых, да таго ж самых ранніх помнікаў усходнеславянскага кнігапісання. І толькі з улікам гэтага матэрыялу можна слушна зразумець месца і значэнне тураўскіх аркушаў.
У летапісе пад 1037 г. змешчана шырока вядомае паведамленне пра тое, што кіеўскі князь Яраслаў Мудры сабраў многіх пісцоў, сіламі якіх былі зроблены пераклады з грэцкай на славянскую мову. Перапісаныя ў гэтай майстэрні кнігі былі змешчаны князем у бібліятэку пры пабудаваным ім жа Сафійскім саборы — мітрапалічым храме. Пад «пісцом» тады разумелі не проста перапісчыка, каліграфа, які толькі рабіў копіі тэкстаў. Зрэшты, менавіта апошні занятак у большасці выпадкаў заставаўся асноўнай справай жыцця пісцоў не толькі на Русі, але і ў Візантыі, і на лацінскім Захадзе. Скрыпторый, у якім ажыццяўлялася праца па перакладзе, мусіў мець вялікі, старанна падабраны склад перапісчыкаў: бо не мела сэнсу пакідаць у карыстанні новаперакладзеныя кнігі ў адным-двух спісах. Адзначаны ў летапісе факт, што Яраслаў Мудры падараваў кнігі ў кафедральны храм, адпавядае візантыйскай практыцы, якая спрыяла захаванню ў сталічных царкоўных і манастырскіх рызніцах каштоўных рукапісаў. Напэўна, так адбывалася і ў Кіеўскай Русі.
У спецыяльнай літаратуры ўжо быў выказаны погляд на кірылічную частку Рэймскага евангелля, што захоўваецца ў гарадской бібліятэцы Рэймса, як фрагмент кнігі евангельскіх чытанняў (Евангелля-апракоса), вывезенай у Францыю Ганнай Яраслаўнай. Пярэчаннем супраць гэтага наўрад ці могуць быць параўнальна невысокая якасць пергамену і ў цэлым сціплае афармленне, роўна як і памылкі, дапушчаныя пісцом, які карыстаўся паўднёваславянскім спісам17. Фармат Рэймскага евангелля (23,0 : 17,5 см) амаль адпавядае памерам аркушаў з Турава, але тэкст там пісаны ў два слупкі. Мастак і каліграф у дадзеным выпадку маглі быць рознымі людзьмі, якія працавалі ў адным скрыпторыі. Захаваліся стужкавыя застаўкі і стройныя ініцыялы, элементы якіх старанна прамаляваны атрамантам і расквечаны чырвоным і сінім. Аснову літараў складае жгут, звіты з двух рамянёў, віткі якіх пакрываюць і шырока распасцёртыя на канцах гэтага жгута лісты аканта. Шматкроць паўтараючы, як і ў Тураўскім евангеллі, літару «В», ілюмінатар бясконца разнастаіць яе элементы: змяняе абрысы петляў, мудрагеліста «інкрустуе» мачту, але часамі абмяжоўваецца і простай кінаварнай палоскай 18. Наўрад ці гэтую разнастайнасць арнаментальных матываў, прадстаўленую ўсяго на некалькіх аркушах, можна было цалкам запазычыць ад гатовага ўзора. Ілюмінацыя заўсёды была вынікам індывідуаль най мастацкай творчасці. Калі Рэймскае евангелле сапраўды выйшла са сценаў кіеўскага княскага скрыпторыя, то агульны характар яго афармлення асабліва неабходна ўлічыць.
Справа ў тым, што існуюць яшчэ два вялікія аб'ёмам рукапісы, якія захоўваюцца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве, перапісаныя падобнымі почыркамі і аформленыя з захаваннем тых самых мастацкіх прынцыпаў. Гэта Пандэкты Антыёха Чарнарызца (Васкр. 30) і Чудаўская псалтыр (Чуд. 7). У адрозненне ад ужо названых узораў, яны належалі да ліку нелітургічных кніг, а прызначаліся для чытання па-за набажэнствам. Каленкавыя ініцыялы і «інкруставаная» манера іх выканання амаль нічым не вылучае Пандэкты Антыёха сярод ранніх славянскіх ілюмінаваных рукапісаў 19. Тут можна прасачыць генетычную сувязь з дэкорам глагалічных кніг20. Мяркуючы па арнаментыцы, карані ілюмінацыі гэтага кіеўскага рукапісу вядуць да скрыпторыяў, якія дзейнічалі ў Македоніі, а таксама грэка-усходніх манастырскіх майстэрняў на поўдні Італіі, якія атрымалі ў спадчыну вопыт малаазійскіх кнігапісцаў 21. Чудаўская псалтыр, пісьмо якой месцамі выклікае асабліва выразныя асацыяцыі з Рэймскім евангеллем, мае ініцыялы, характар якіх відавочна абумоўлены вопытам, набытым, відавочна, у грэцкім, а не славянскім скрыпторыі. І тут жа крыху нечакана на старонках кнігі сустракаецца ініцыял старога балканскага тыпу22. Па ўсім бачна, што ў афармленні рукапісу знайшоў адлюстраванне пераходны перыяд, адзначаны імкненнем да засваення візантыйскага вопыту, да таго ж у канстанцінопальскім варыянце. Дэкор Тураўскага евангелля, па сутнасці, уяўляе крок у гэтым самым напрамку: почырк з усімі яго каліграфічнымі прыёмамі і «затканыя» крыжацветамі ініцыялы амаль ушчыльную падводзяць да Астрамірава евангелля, датаванага 1056-1067 г., аформленага ўжо ў эмальерным стылі з шырокім выкарыстаннем золата, але яно захавала на сваіх аркушах яшчэ нямала толькі напалову перапрацаваных старых балканскіх мадэляў23 . Іх імкнуліся асэнсаваць так, як таго патрабавалі новыя густы, якія запанавалі ў кіеўскім княскім скрыпторыі пры сыне Яраслава Мудрага — князі Ізяславе.
Такім чынам, нават не пашыраючы кола помнікаў кніжнага мастацтва і не кранаючы шэрагу спецыяльных пытанняў эвалюцыі пісьма і ілюмінацыі, можна з поўным правам сцвярджаць верагоднасць выканання Тураўскага евангелля каля 1050 г. і прыпісаць гэта руцэ майстра, так ці іначай звязанага з кіеўскім княскім скрыпторыем. Зразумела, гэта не азначае, што кніга зроблена менавіта ў названай майстэрні. Сваю дзейнасць кнігапісцы Яраслава Мудрага маглі працягнуць у розных гарадах старажытнай Русі, асабліва там, дзе існавалі епіскапіі. Значыць, факт стварэння кнігі як твора каліграфічнага мастацтва ў самім Тураве калі нельга даказаць, то немагчыма і абвергнуць. Аднак, думаецца, важней падкрэсліць тое, што тураўскае евангелле нельга разглядаць ізалявана ад агульнай гісторыі кніжнай справы ХI ст. Яно займае ў гэтай гісторыі зусім пэўнае месца. Гэта адна з рэдкіх і дасканалых па сваім мастацкім узроўні кніг старажытнай Русі «даастрамірава» перыяду. Азначаная акалічнасць цалкам апраўдвае нашу ўвагу да тых «дробязяў» у афармленні аркушаў, бо без уліку іх ніякія высновы не будуць пераканальнымі.
Такім чынам, ілюмінацыя Тураўскага евангелля ў кантэксце сучасных помніку мастацкіх з'яваў гаворыць значна больш, чым можа падацца на першы погляд. Мастацтва большай часткай вельмі адчувальна рэагуе на новыя культурныя кірункі ў іншых сферах духоўнай дзейнасці, і кніжнае афармленне ХI ст. дае таму нямала прыкладаў.
Аркушы 1 адв.-2.
Аркушы 7 адв.-8.
Аркушы 9 адв.-10.
Аркушы 10 адв.
1 Супраслъски или Ретков сборник в два тома. София, 1982-83. Т.1-2; Иванова-Мавродинова В., Мавродинова Л. За украсата на Супрасълския сборник // Литературознание и фолклористика: В чест на 70-годишнината на акад. П.Динеков. София, 1983. С.165-174.
2 Шматаў В. Мініяцюра // Гісторыя беларускага мастацтва ў шасці тамах. Мінск, 1987. Т.1. С.90-91; Нікалаеў М. Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў Х-XVIII стагоддзях. Мінск, 1993. С.20.
3 Срезневский И.И. Сведения и заметки о малоизвестных и неизвестных памятниках. Санкт-Петербург, 1886. С.30-33, 105-136; ён жа, Древние славянские памятники юсового письма. Санкт-Петербург, 1868. Ч.І. С.168-172.
4 Туровское евангелие одиннадцатого века / Изд. Виленского учебного округа. Санкт-Петербург, 1868.
5 Гильтебрандт П.А. Туровское евангелие ХІ в. Вильна, 1869.
6 Тот И., Хоргоши Э., Хорват Г. Туровские листки // Acta Universitatis Szegediensis de Attila Jozef nominatae. Dissertationes slavicae. Szeged, 1978. T.XIII. P.181-232. Гл. таксама: Тот И. Русская редакция древнеболгарского языка в конце ХІ-начале ХII в. София, 1985. С.26-30.
7 Падрабязнае апісанне аркушаў і прысвечаную ім літаратуру гл.: Сводный каталог славяно-русских рукописных книг, хранящихся в СССР. ХI-ХIII вв. Москва, 1984. С.50-52. №10.
8 Университетские известия. Киев, 1887. Т.XXVII. №5. С.53.
9 Стасов В. Славянский и восточный орнамент по рукописям древнего и нового времени. Санкт-Петербург, 1887. Табл.89.
10 Пуцко В.Г. Эмальерный стиль в художественном оформлении киевских рукописей ХІ ст. // Книжные центры Древней Руси. ХІ-ХVI в.: Разные аспекты исследования. Санкт-Петербург, 1991. С.29-45; ён жа, Византийский эмальерный стиль в оформлении греческих и иноязычных илюминованных рукописей // Зборник радова Византолошког института. Београд, 1993. Књ.XIII. С.12-14.
11 Вывучэнне рукапісу праведзена намі ў кастрычніку 1982 г.
12 Карташев А.В. Очерки по истории русской церкви. Париж, 1959. Т.1. С.149; архиеп. Афанасий Мартос. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. Минск, 1990. С.67. Паводле іншых дадзеных епархія ўсталявана ў сярэдзіне ХІІ ст.: Строев П. Списки иерархов и настоятелей монастырей Российской церкви. Санкт-Петербург, 1877. Стб.1045-1046.
13 Падрабязней гл.: Лысенко П. Киев и Туровская земля // Киев и западные земли Руси в ХІ-ХІІІ вв. Минск, 1982. С.81-108; Творогов О.В. Кирилл — епископ Туровский // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Ленинград, 1987. Вып.1. С.217-221; Феринц И. Из гимнографического наследия Кирилла Туровского // Acta Universitatis Szegediensis de Attila Josef nominatae. T.XIII. P.165-176.
14 Жуковская Л.П. Реймсское евангелие. История его изучения и текст. Москва, 1978; Яна ж, Гіпотези й факти про давньоруську писемність до ХІІ ст. // Літературна спадщина Ки?вськой Русі і укра?нська література XVI-XVIII cт. Ки?в, 1981. С.17-27.
15 Падрабязней аб прынцыпах афармлення сярэднявечнай кнігі гл.: Йончев В. Книгата през вековете. София, 1976.
16 Прыклады гл.: Marava-Chatzinicolaou A., Toufexi-Paschou Chr. Catalogue of the illuminated byzantine manuscripts of the National Library of Greece. Athens, 1978/ Vol.I; Ibid. Athens, 1997. Vol.III.
17 Тот И. Русская редакция древнеболгарского языка в конце ХІ - начале ХІІ вв. С.52-60; Blahova E. Ьber den kyrillischen Teil des Reimser Evangeliums oder ьber die Resuszitation eines Mythos / Stephanos/ Praha, 1995 (Byzantinoslavica. T.LVI). S.593-599.
18 Пуцко В. Иллюминация Реймсского евангелия (кириловская часть) //Staphanos. Studia byzantina ac slavica V.Vavrvinek ad annum sexagesimum quintum dedicata. S.579-592.
19 Пуцко В. Пантекты Антиоха Черноризца: Художественное оформление кириллической рукописи ХІ века // Сyrillomethodianum. Thessaloniki, 1987. T.XI. S.45-87.
20 Падрабязней гл.: Пуцко В. Славянская иллюминованная книга Х-ХІ веков // Byzantinoslavica. 1985. T.XLVI; ён жа, Художественное оформление древнейших рукописей // Slovo. Zagreb, 1987. Sv.37. Новыя прыклады: Tarnanides I.C. The Slavonic manuscripts discovered in 1975 at St.Catherine's monastery on Mount Sinai. Thessaloniki, 1988.
21 Grabar A. Les manuscripts grecs enluminйs de provenance italienne (IXe-XIe siиcles). Paris, 1972 (Bibliothиque des Cahiers Archйologiques. T.VIII).
22 Пуцко В. Чудовская псалтирь: Художественное оформление // Filologia e litteratura nei paesi slavi. Studi in onore di S.Graciotti. Roma, 1990. P.71-90.
23 Пуцко В. Этюды об Остромировом евангелии (Инициалы) // Etudes balkaniques. Sofia, 1981. N4. P.70-91.
