"ВЯЛІКІ КНЯЗЬ ЛІТОЎСКІ, ЁН ЖА КАРОЛЬ ПОЛЬСКІ, ПАВІНЕН БЫЎ ПАДПАРАДКОЎВАЦЦА І СТАТУТАМ, І ЗАКОНАМ, І ТАКСАМА ПАСТАНОВАМ СОЙМА"

Інтэрв'ю прафесара, доктара гістарычных навук, загадчыка кафедры Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры Анатоля ГРЫЦКЕВІЧА галоўнаму рэдактару часопіса "Адрытае грамадства" Міхаілу ПЛІСКО

ПЛІСКО М.: Анатоль Пятровіч, Вы вядомы даследчык сярэднявечча Беларусі, перыяда, калі былі створаны знакамітыя помнікі права – Статуты Вялікага княства Літоўскага. Адначасова з канца 80-х гг. Вы прымаеце актыўны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці нашай краіны. Скажыце, калі ласка, як, на Вашу думку, ў далёкім XVI ст. і зараз грамадства успрымала і успрымае такія паняцці, як "закон", "улада", "права"? Як тады і зараз людзі ставіліся і ставяцца да іх?

ГРЫЦКЕВІЧ А.: Канешне, адрозненне ёсць, і адрозненне значнае. У XVI ст. наша грамадства было моцна структураванае поводле саслоўнага прынцыпу. Вялікая частка насельніцтва – сялянства – амаль што не прымала ўдзел у грамадскім жыцці, за выключэннем некаторых мясцовых пытанняў і то толькі ў межах воласці. Паўнапраўнымі грамадзянамі, ці – як тады гаварылася ў Статуце – абывацелямі, была толькі шляхта. Але ж і гараджане ці мяшчане мелі пэўныя грамадзянскія правы, якія замацоўваліся магдэбургскім правам. Яны мелі права на самакіраванне і таму маглі прымаць і прымалі ўдзел у грамадскім жыцці, у першую чаргу ў межах горада. Безумоўна, што кожнае з гэтых саслоўяў па-рознаму адносілася да права, законаў і існуючай улады. Як раз у XVI ст. і былі прыняты асноўныя законы тагачаснай беларускай дзяржавы, якія былі зведзены ў тры Статуты Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага: 1529, 1566 і 1588 гг. Найбольш дасканала і дэталёва распрацаваны з іх быў Статут 1588 года. Яго "бацькамі" з'яўляліся некалькі вельмі адукаваных людзей таго часу. У першую чаргу гэта Астафій Валовіч і Леў Сапега. У Статуце добра былі выкладзены розныя галіны права: дзяржаўнае, крымінальнае, сямейнае, царкоўнае, маёмаснае, судова-працэсуальнае і некаторыя іншыя. Правам былі ахоплены амаль што ўсе бакі грамадскай дзейнасці і жыцця чалавека. У гарадах, як я ўжо казаў, асноўным відам права (і самастойным) было магдэбургскае права, якое не было уніфікаваным: у розных гарадах яго нормы маглі істотна адрознівацца адна ад адной. Існавалі яшчэ і рэшткі звычаёвага права, пераважна сярод сялянства, якое ўвасаблялася ў так званых копных судах. Месцамі гэтыя суды захаваліся да канца XVIII ст., яны разгледжвалі спрэчкі паміж сялянамі і былі дастаткова эфектыўным сродкам урэгулявання адносін унутры гэтай групы насельніцтва. Наяўнасць копных судоў, якія праходзілі на тым месцы, дзе адбывалася здарэнне, сведчаць, што сяляне не былі такія уж забітыя і цёмныя, як гэта прынята лічыць. Трэба сказаць, што ў тагачасным грамадстве існавала не толькі дастаткова разгалінаванае і распрацаванае права, але яно яшчэ і паслядоўна выконвалася тымі, да каго мела дачыненне. Агульным падмуркам права ў тыя часы былі хрысціянскія нормы маралі, узоры заходнееўрапейскага права, а таксама пачаткі так званай тэорыі натуральнага права.

Што тычыцца XX ст. – я маю на ўвазе савецкія часы, – то тут права было вельмі размытае. З-за таго, што ўсё ў грамадстве было падпарадкавана ўладзе камуністычнай партыі, права насіла выключна фармальный, а не самастойный характар. Так, у нас было некалькі Канстытуцый, усялякія Кодэксы, законы і г.д., судовыя ўстановы, але ўсё гэта грунтавалася на прынцыпе сацыялістычнай і рэвалюцыйнай мэтазгоднасці, а таму як права, так і законы цалкам залежалі ад волі пануючай тады партыі і створаных ёю дзяржаўных органаў. Чалавек разгледжваўся як частка дзяржаўнай машыны і не мог выступаць самастойным носьбітам прававых норм. Таму весці гаворку пра нейкае існаванне ў савецкія часы прававой дзяржавы і прававой свядомасці не прыходзіцца. Тое ж самае адбываецца і зараз. Не права вырашае лёс дзяржавы і грамадства, а выканаўчая ўлада, якая цалкам сканцантравана ў руках аднага чалавека – прэзідэнта.

ПЛІСКО М.: Узнікае заканамернае пытанне – ці можна тады казаць, што на Беларусі ў XVI ст. права і закон былі меней падпарадкаваны ўладзе, чым, напрыклад, у XX ст.?

ГРЫЦКЕВІЧ А.: У XVI ст. законы ствараліся прадстаўнікамі пануючага саслоўя – шляхты. Улада таксама была ў іх руках. І тым не менш кіроўца цэнтральнай улады – вялікі князь літоўскі, ён жа кароль польскі – вымушаны быў падпарадкоўвацца і Статутам, і законам, і таксама пастановам Сойма. У тыя часы, калі казаць, выкарыстоўваючы сучасную тэрміналогію, існавала пэўная раўнавага паміж рознымі галінамі ўлады: заканадаўчай, выканаўчай і судовай. Грамадства, дакладней шляхта, ажыццяўляла поўны кантроль над усёй сістэмай улады. Калі вялікі князь літоўскі пачынаў дзейнічаць насуперак прынятым прававым нормам і законам, спрабаваў выйсці за межы сваёй улады і пачынаў ціснуць на шляхту, то яна магла на падставе прынятых законаў, гэта значыць на законнай аснове, аказаць супрацьдзеянне яго намерам. Мабыць, шмат хто чуў пра прынцып liberum veto. Менавіта яго скарыстоўвала меншасць у Сойме, калі большасць хацела прыняць закон, з якім яна была не згодна ці які парушаў нейкія правы шляхты. У навуковай і вучэбнай літаратуры шмат негатыўнага сказана пра гэты прынцып, але я лічу, што ён быў не самым дрэнным сродкам у руках разумнай меншасці супраць законаў, якія маглі быць прынятыя па ініцыятыве дурной большасці. Калі вялікі князь літоўскі, напрыклад, насуперак рашэнню Сойма хацеў павялічыць памеры сваёй улады, то шляхта і магнаты маглі на законнай аснове аб'яднацца ў канфедэрацыю і з дапамогай зброі стаць на абарону сваіх правоў. І гэта не лічылася мяцяжом ці нейкім незаконным дзеяннем. Любы шляхціч мог далучыцца да той ці іншай канфедэрацыі. Зусім іншае мы маглі назіраць у савецкія часы, калі пануючая меншасць камуністычнай наменклатуры жорстка падаўляла любы выступ супраць існаваўшага ладу жыцця.

ПЛІСКО М.: У сучаснай літаратуры можна знайсці сцверджанне, што палітычныя і грамадскія дзеячы, якія ў XVI ст. стваралі заканадаўчыя акты, быццам былі прыхільнікамі ідэі прававой дзяржавы, што яны шмат у чым апярэдзілі свой час і фактычна ўжо тады заклалі падмурак дзяржавы, якую можна ў пэўнай ступені назваць прававой. Як Вы лічыце, ці можна казаць, што ў тыя часы беларускае грамадства было бліжэй да прававой дзяржавы, чым сучаснае?

ГРЫЦКЕВІЧ А.: У пэўнай ступені можна сцвяржаць, што тады беларускае грамадства было бліжэй да прававой дзяржавы, чым сучаснае, хаця, канешне, цяжка праводіць паралелі паміж грамадствам XVI і пачатку XXI ст.ст., таму гэтае параўнанне будзе не зусім карэктнае. Усе ж такі тады быў іншы тэмп жыцця, не было развітых сістэм камунікацый, сродкаў масавай інфармацыі, былі іншая эканоміка, іншыя адносіны людзей да навакольнага свету, іншы ўзровень адукацыі і г.д. Хаця, з другога боку, чалавек як біялагічная і сацыяльная істота мала ў чым змяніўся, яму як і раней уласцівыя ўсе чалавечыя слабасці і недахопы…

Статут 1588 года быў настолькі добра распрацаваны, што ён дзейнічаў на беларускіх тэрыторыях аж да 1840 года, гэта значыць і пасля далучэння Беларусі да Расіі. Акрамя Статутаў, у Вялікім княстве Літоўскім былі і іншыя законы, якія павінны былі выконваць усе, у тым ліку і каралі і вялікія князі. Адным з такіх законаў была пастанова Варшаўскай канфедэрацыі 1573 года аб свабодзе веравызнання. Цікава адзначыць, што згодна з гэтай пастановай кожны кароль польскі, ён жа вялікі князь літоўскі, прынімаючы прысягу пры каранацыі, павінен быў адначасова пацвердзіць дзейнасць гэтай пастановы. Згодна з ёй, побач з пануючым каталіцкім веравызнаннем на Беларусі маглі свабодна дзейнічаць і іншыя канфесіі. Канешне, гэтая пастанова не заўсёды выконвалася, і ў першую чаргу з боку каталіцкай царквы, але ж яе наяўнасць сведчыць аб тым, што на дзяржаўным узроўні існавала практыка роўных адносін да прадстаўнікоў розных канфесій. І гэта былі не пустыя словы: шмат хто з праваслаўных, уніятаў і пратэстантаў займаў вельмі высокія пасады ў дзяржаўным апараце ВКЛ, хаця з гісторыі вядомыя і выпадкі, калі вернікам некаталіцкіх канфесій прыходзілася адстойваць свае правы са зброяй у руках.

Цікава адзначыць, што зараз Палатай прадстаўнікоў прыняты папраўкі ў закон "Аб свабодзе веравызнання і рэлігійных арганізацыях", якія, па мяркаванню спецыялістаў і саміх вернікаў, ставяць у няроўнае становішча пратэстантаў, уніятаў і католікаў у параўнанні з праваслаўнай царквой, якая фактычна атрымлівае прывілеяванае становішча, якое вельмі блізка да абвешчання яе асноўнай рэлігіяй у дзяржаве. У ВКЛ такога не было і быць не магло. Не дзіўна, што прынятыя папраўкі выклікалі абурэнне пратэстантаў і каталікоў. На іх думку, гэта парушае правы прыхільнікаў іншых веравызнанняў і можа выклікаць непажаданае напружанне паміж вернікамі розных канфесій. Дзякуй богу, Савет Рэспублікі пакуль што перанёс разгляд гэтага закона на восень. Дарэчы, я прымаў удзел у працы ініцыятыўнай групы грамадскіх і рэлігійных дзеячоў, якія выступілі супраць прыняцця паправак у азначаны закон.

ПЛІСКО М.: Анатоль Пятровіч, на Вашу думку, ці існавалі ў XVI ст. адрозненні прававой культуры грамадства і прававога менталітэта людзей у Беларусі і, напрыклад, у Расіі? І калі існавалі, то калі яны былі больш значнымі: ў тыя часы ці зараз?

ГРЫЦКЕВІЧ А.: Відавочна, што ў XVI ст. Беларусь і Расія больш адрозніваліся адзін ад аднаго, чым зараз, у тым ліку і ў галіне прававой культуры. Нівеліроўка права адбылася пераважна ў XX ст. у савецкія часы, хаця, безумоўна, трэба ўлічваць і русіфікатарскую палітыку, якую праводзіў царызм на беларускіх землях з канца XVIII ст. Каб упэўніцца, што ў XVI ст. адрозненні існавалі, параўнаем прававое становішча некаторых саслоўяў, напрыклад, дваранства, якое ў нас звалася шляхтаю. На Беларусі яе, дарэчы, было шмат, па некаторым падлікам – прыкладна 10-12% ад ўсяго насельніцтва, значна болей, чым, прынамсі, у Расіі, дзе яно не перавышала 1%. Але справа не толькі ў колькасці. У нас шляхта, у тым ліку і збяднелая, добра ведала свае правы, ганарылася імі, вельмі рэўнасна абараняла іх і лічыла сябе роўнай па прававому палаженню з буйнымі магнатамі. У выпадку парушэння сваіх правоў з боку ўлады, яна паводле закона магла стварыць канфедэрацыю, узяць у рукі зброю, каб адстаяць свае прывілеі ад замаху на іх. Зусім іншым было становішча дваранства ў Расіі. Незалежна ад багацця ці службовага ранга яго прадстаўнікі цалкам залежалі ад волі спачатку цара, а потым імператара. Правы дваранства не былі абумоўлены і замацаваны законам. Гэта прыгнечанае становішча дваран зафіксавана ў лістах, з якімі яны звярталіся на імя цара. Напрыклад, такі буйны землеўладальнік як князь Васілій Шуйскі, які ў пачатку XVII ст. стаў царом, вымушаны быў у лісце да Івана Жахлівага прыніжана пісаць, што ён ёсць яго раб Васька. Гэтак жа сама рабілі і іншыя князі і дваране. У XIX ст. вядомы грамадскі дзеяч А.Герцан пісаў аб пакаленні сечаных рускіх дваран, якіх па загаду цара маглі пароць – і паролі – розгамі. Такія адносіны да беларускай шляхты сталі магчымымі толькі пасля таго, як Беларусь не па сваёй волі апынулася ў складзе Расіі. У ВКЛ гэта цалкам было немагчыма. Тут шляхціча не тое што нельга было секчы розгамі, яго не маглі нават узяць пад варту па загаду караля ці вялікага князя, калі толькі яго не паймалі на месце здзяйснення злачынства. Спачатку яго віну трэба было даказаць, а затым арыштоўваць. Гэткае прававое становішча шляхты знайшло сваё адлюстраванне і прымаўках таго часу, напрыклад: "У сваёй агародже – шляхціч роўны ваяводзе". Кожны шляхціч лічыў сябе роўным каралю і вялікаму князю і, як тады казалі, меў "свой гонар".

Цяпер возьмем мяшчанскае саслоўе. Як я ўжо казаў, жыхары абсалютнай большасці беларускіх гарадоў мелі магдэбургскае права, якое было даволі эфектыўным сродкам абароны іх інтарэсаў ад самавольства з боку каралеўскай улады і магнатаў. Магдэбургскае права давала магчымасць гараджанам самім весці свае гаспадарчыя, адміністрацыйныя і судовыя справы. Памер падаткаў, якія яны вымушаны былі плаціць, быў зафіксаваны ў адмысловых пагадненнях, і ні каралеўская ўлада, ні магнаты не мелі права іх парушаць. Гараджане, як, дарэчы, і шляхта, вельмі ганарыліся свамі правамі і абаранялі іх. У дакументах XVII ст. ёсць шмат сведчанняў, як яны са зброяй у руках аказвалі супраціўленне зборшчыкам падаткаў ці кіраўнікам вайсковых частак, якія хацелі ўзяць з іх болей, чым гэта было абгаворана папярэднімі дамоўленасцямі. У Расіі прававое палажэнне гараджан было значна горшым, паколькі расейскія гарады ў тыя часы не мелі праў на самакіраванне і цалкам залежалі ад цара і ўлады яго прадстаўнікоў.

Найбольш цяжкім прававое становішча ў ВКЛ было ў сялян. Яны, як і расійскае сялянства, былі падпарадкаваны свайму пану і пакутавалі ад прыгоннага права. Хоць іх адносіны з гаспадарамі і рэгуляваліся вуснымі ці пісьмовымі дамоўленасцямі, где распісвалася што і калі яны павінны былі рабіць, але гарантам выканання гэтых дамоўленасцяў фактычна была толькі добрая воля самаго пана ці яго аканома.

ПЛІСКО М.: Анатоль Пятровіч, тое, што Вы распавялі пра прававое становішча шляхты, вельмі цікава, але ж ці можна сказаць, што на Беларусі ў XV-XVII ст.ст., як і ў Заходняй Еўропе, у адносінах паміж феадаламі дзейнічаў прынцып: "Васал майго васала – не мой васал"?

ГРЫЦКЕВІЧ А.: Калі казаць коратка, то гэта так. Асноўным прынцыпам адносін паміж землеўладальнікамі ў нас на працягу пэўнага часу быў менавіта гэты прынцып: "Васал майго васала – не мой васал". Можа, з некаторымі адрозненнямі ад Заходняе Еўропы, але ўвогуле гэта было так.

ПЛІСКО М.: Анатоль Пятровіч, чым усё-такі, з гістарычнага пункту гледжання, абумоўлены дастакова значныя адрозненні ў праве і прававой культуры паміж ВКЛ і Расіяй?

ГРЫЦКЕВІЧ А.: Галоўная прычына, мабыць, у тым, што з-за сваёй геаграфічнай блізкасці да Заходняй Еўропы ў нас побач са звычаёвым славянскім правам, якое захоўвалася сярод сялянства аж да канца XVIII ст., моцнае развіццё атрымала і еўрапейскае права, асабліва сярод шляхты і гараджан. Гэты ўплыў ішоў як праз рэлігію – каталіцызм і пратэстантызм, так і праз эканамічныя і чыста культурныя і асветніцкія сувязі. Так, напрыклад, Вільня атрымала магдэбургскае права ўжо ў 1387 г., а Бярэсце – у 1390 г. Пры гэтым нормы магдэбургскага права не проста механічна пераносіліся з нямецкіх на беларускія гарады, а абавязкова адаптаваліся і прыстасоўваліся пад мясцовую рэчаіснасць, што патрабавала ў сваю чаргу значных юрыдычных ведаў.

У XV-XVIII ст.ст. шмат беларускай моладзі атрымлівала адукацыю ва унівэрсітэтах Італіі, Нямеччыны, Чэхіі і іншых еўрапейскіх краін. Большасць з іх вярталася на радзіму і несла з сабою не толькі веды ў галіне юрыдычнай навукі, але і жаданне, кажучы сучаснаю моваю, рэалізаваць іх на практыцы. Калі б гэтага не было, то не было б і трох выдатных помнікаў права – Статутаў Вялікага княства Літоўскага, якія былі распрацаваны і прыняты ў XVI ст. Нельга забываць таксама, што першы універсітэт у ВКЛ з'явіўся ў 1579 годзе, а ў 1641 годзе ў ім быў адчынены юрыдычны факультэт. Усё гэта вельмі станоўча ўплывала на развіццё як права ў цэлым, так і прававой культуры, асабліва сярод шляхты і гараджан, адбівалася на іх падыходах да вырашэння спрэчных пытанняў паміж сабою.

Расія ў адрозненне ад ВКЛ на працягу некалькіх стагодзяў не мела значных эканамічных і культурных стасункаў з Заходняй Еўропай. Яна пачала далучацца да еўрапейскай культуры значна пазней, толькі ў пачатку XVIII ст., пасля рэформ Пятра I, а першы унівэрсітэт тут быў адчынены толькі ў 1755 годзе. На развіцці русскага права не магло не адбіцца і шматгадовае мангола-татарскае іга, якое прыўнесла ў прававую культуру пануючага класа чыста ўсходнія, азіяцкія прававыя рысы і традыцыі, якія часткова захаваліся і ў XX ст.

ПЛІСКО М.: Як мне падалося, Вы лічыце, што адрозненне ў прававой культуры паміж Беларуссю і Расіяй галоўным чынам можна вывесці з розніцы культурных уплываў, якія мела Еўропа на гэтыя краіны. З гэтым цяжка не пагадзіцца. Але ж ці нельга гэтую розніцу патлумачыць і асаблівасцямі, якія існавалі ў зямельных адносінах у ВКЛ і Расіі? Справа ў тым, што толькі напрыканцы XIX ст. расейскія навукоўцы прыйшлі да згоды, што на тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы існавалі феадальныя адносіны, што гэта не быў нейкі спецыфічны варыянт азіяцкай пазямельнай сістэмы. З гісторыі ж вядома, што менавіта зямельныя адносіны з'яўляюцца падмуркам той ці іншай сістэмы права.

ГРЫЦКЕВІЧ А.: У пэўнай ступені гэта так, але ж не трэба забываць, што на тэрыторыі і ВКЛ, і Расіі, а таксама і Польшчы, і на тэрыторыі некоторых нямецкіх дзяржаў – напрыклад, Прусіі – існавала прыгоннае права, якое ў Заходняй Еўропе знікла яшчэ ў X-XI ст.ст. А гэта, канешне, абумоўлівала і спецыфіку зямельных адносін. На мой погляд, галоўную прычыну адрозненняў у прававой культуры Беларусі і Расіі трэба шукаць у культурнай сферы. Культурны ўплыў Еўропы на ВКЛ быў значна большым, гэта і абумовіла блізкасць прававой культуры да еўрапейскага права. Акрамя таго, на развіццё беларускай прававой культуры, як я ўжо казаў, значна паўплывалі развітыя традыцыі самакіравання, якія прыйшлі на Беларусь разам з магдэбургскім правам.

ПЛІСКО М.: Дзякуй Вам, Анатоль Пятровіч, за цікавую і змястоўную гутарку.