Анатоль АСТАПЕНКА,
кандыдат фiзiка-матэматычных навук,
намеснiк старшынi Цэнтральнай Рады БСДГ

САЦЫЯЛЬНА-ПАЛIТЫЧНАЯ КАНЦЭПЦЫЯ НАЦЫI Ў ХРЫСЦIЯНСТВЕ

На працягу ўсёй гісторыі чалавецтва нацыянальныя, этнічныя, племянныя і іншыя чалавечыя супольнасці былі звязаны з рэлігійнымі вераваннямі. Звычайна пэўны народ вызнаваў і пэўную рэлігію – прынамсі гэта добра відаць на прыкладзе язычніцкіх народаў: у кожнага народа свой сонм багоў.

Але надыход хрысціянскай эры паклаў пачатак новай Царквы, якая па сваёй прыродзе мае ўсяленскі, наднацыянальны характар. У хрысціян «няма розніцы паміж іудзеем і элінам» (Рым. 10. 12). Тым не менш, гэта не азначае, што хрысціяне адмаўляюць нацыянальнасць. Наадварот, Царква злучае ўсяленскасць з кожнай асобнай нацыяй.

Праваслаўны падыход да нацыі грунтоўна выкладзены ў «Асновах сацыяльнай канцэпцыі Рускай Праваслаўнай Царквы», якая была прынята на Юбілейным Архіерэйскім Саборы Рускай Праваслаўнай Царквы ў 2000 годзе. У «Асновах» падкрэсліваецца, што ўсяленскі характар Царквы зусім не азначае адмовы ад нацыянальнай самабытнасці. «Хрысціянскі патрыятызм адначасова праяўляецца ў адносінах да нацыі як этнічнай супольнасці і як супольнасці грамадзян дзяржавы. Праваслаўны хрысціянін закліканы любіць сваю Айчыну, якая мае тэрытарыяльнае вымярэнне, так і сваіх братоў па крыві, што жывуць па ўсяму свету» [1].

Царква павінна таксама дбаць аб развіцці нацыі, павышэнні яе аўтарытэту: «Хрысціянін закліканы захоўваць нацыянальную культуру, народную самасвядомасць» [2]. Праваслаўная палітыка надае вялікую ўвагу нацыі, таму што яна ў адказе перад Богам і перад Усяленскай Царквой. «Нацыянальнае – гэта цалкам неабходная частка праваслаўнага светапогляду», – адзначае ўжо палітолаг В.Г.Махнач [3].

Увага праваслаўнай Царквы да нацыі праяўляецца і ў тым, што яна не цэнтралізаваная: кожная дзяржава можа мець сваю незалежную мітраполію, сваю аўтакефальную Царкву. Зараз у свеце маецца 15 кананічных аўтакефальных Цэркваў. Усе гэтыя аўтакефальныя Цэрквы маюць кананічнае зацвярджэнне – прызнаны ўсімі Памеснымі праваслаўнымі Цэрквамі і зацверджаны Канстанцінопалем. Аднак ёсць аўтакефальныя Цэрквы, якія не маюць кананічнага пацвярджэння сваёй аўтакефаліі, напрыклад, Беларуская аўтакефальная праваслаўная Царква (БАПЦ).

Важнай праблемай Царквы з’яўляецца пытанне аб мове набажэнстваў. Мова – галоўны атрыбут нацыі, і таму пытанне аб мове ў Царкве вельмі важнае. Яно набыло ў апошні час вялікую актуальнасць як у сувязі з нацыянальным адраджэннем у многіх постсавецкіх рэспубліках ды іншых краін свету, так і ў сувязі з ростам цікаўнасці да хрысціянства і іншых рэлігій свету.

Існуюць два галоўныя накірункі развіцця моў чалавецтва. Адзін з іх, найбольш распаўсюджаны, складаецца з развіцця народных моў, якія атрымалі з часам назву нацыянальных. Як правіла, існуе ўзаемная адпаведнасць паміж нацыяй і мовай, на якой размаўляюць суб’екты гэтай нацыі. Гісторыя нацыянальных моў мае такі ж працяглы час, як і гісторыя чалавецтва.

Рэлігія стала крыніцай фармавання асаблівай формы зносін чалавека з Богам, крыніцай утварэння культавых моў. Функцыі культавых, ці прафетычных, моў нясе зусім не вялікая колькасць моў. Галоўныя з іх: ведыйская, санскрыт, старажытнаяўрэйская, арамейская, латынь, грэцкая, авестыйская, палі і царкоўнаславянская мовы. Гэтыя мовы спецыяльна ствараліся як сродак зносін чалавека з Богам. На думку некаторых вучоных, культавыя мовы ствараліся не чалавекам, а былі прадыктаваныя яму Богам [4].

У пытанні паходжання царкоўнаславянскай мовы – мовы праваслаўнай Царквы – шэраг багасловаў таксама схіляюцца да думак аб трансцэндэнтнасці яе паходжання. Архімандрыт Сафроній пісаў: «Слова Литургии и вообще молитв не суть только человеческие, но и данные Свыше. Церковный язык относится к сфере Божественного бытия; он должен выражать Откровение Духа и им порождённые умные видения» [5].

Прафетычнымі мовамі могуць стаць і мовы, якія сфармаваліся як нацыянальныя. Прынамсі, так здарылася з наступнымі мовамі: вэньян, старажытнагрэцкай, лацінскай і арабскай.

Разгледжаныя дзве групы моў – культавыя і нацыянальныя – знаходзяцца звычайна ў непарыўнай сувязі. Аднак гэтая сувязь бывае часам далёка не адназначнай. Вядомы факт, што часта прыхаджане не разумеюць мовы богаслужэння. Да такой з‘явы існуюць дваістыя адносіны. Згодна аднаго з падыходаў лічыцца, што трэба мяняць культавую мову на зразумелую народу мову, падцвярджаючы гэтую выснову словамі апостала Паўла: «Дбайце пра тое, каб прарочыць, але не забараняйце гаварыць і мовамі» [6].

Прыхільнікі артадаксальнага падыходу лічаць, што культавая мова павінна заставацца нязменнай. Галоўны аргумент – гэта святасць мовы, гэта здольнасць мовы ўвесці часовую і смертную чалавечую істоту ў свет Вышэйшага плану, Боскасці.

Некаторыя рэлігійныя канфесіі маюць абыякавыя адносіны да мовы богаслужэння. Гэта ўласціва найперш амаль усім пратэстанцкім цэрквам. Назіраецца такая заканамернасць: чым старыжытней канфесія, чым яна больш нясе рыс артадаксальнасці, тым у большай ступені яна захоўвае нязменнай мову свайго богаслужэння. У каталіцкім касцёле зусім нядаўна (пасля Другога Ватыканскага Сабора 1962-1965 гадоў) замест традыцыйнай лаціны было дазволена ўжыванне нацыянальных моў.

Праваслаўная царква не выпадкова па-грэчаску завецца «артадаксальнай». Яна кансерватыўней за касцёл, і славянскі праваслаўны свет да нашага часу стала карыстаецца царкоўнаславянскай мовай. Дыскусіі аб магчымасці пераходу на беларускую мову ў праваслаўных набажэнствах вядуцца даўно, і адказ на гэтае пытанне не адназначны.

Пытанне аб прымірэнні розных поглядаў да праблемы культава-нацыянальнага суіснавання вельмі актуальнае. Мае рацыю К.Б.Мечкоўская, якая падкрэслівае: «Практика, которая использует вероисповедание как рычаг в национально-языковой или иной политике, так же порочна, как и практика, для которой национально-языковые проблемы – только аргументы в языковой пропаганде» [7].

Апошняе стагоддзе адзначана знакам секулярызацыі Царквы, і згаданае вышэй паслабленне каталіцызму адносна моўнай традыцыі тлумачыцца менавіта імкненнем да самазахавання. Вось тут і ўзнікае пытанне аб далейшым развіцці хрысціянства, аб мове богаслужэння ў будучым.

У ракурсе апошняга пытання трэба адзначыць і яшчэ адну моўную катэгорыю, якая адрозніваецца ад згаданых двух – культавай і нацыянальнай – і звычайна не вылучаецца ў асобную. Гэта – мовы вузка-прафесійнага кшталту. Да іх, напрыклад, належыць мова формул – мова матэматыкі; ёсць мовы праграмавання – сродак зносін чалавека з электронна-вылічальнымі машынамі (кампутарамі).

Сярод гэтага, трэцяга класа моў таксама існуе дзве розныя групы моў. Першая – уяўляе сабой пэўны код і звычайна зводзіцца да звычайных моў. Напрыклад, мова глуханямых, мова матэматыкі і іншыя. Другая група – мовы як сродак зносін чалавека не з чалавекам, а з іншымі аб’ектамі-існасцямі, што могуць быць зразумелымі толькі гэтаму аб’екту і для яго ствараюцца. Сюды трэба аднесці ў першую чаргу ўсё інфармацыйна-тэхнічнае поле сучасных кампутарных тэхналогій.

Вузка спецыялізаваны характар зносін паміж чалавекам і кампутарам за апошні час пачаў значна змяняцца ў бок спрашчэння. Традыцыйныя мовы праграмавання, магчыма, ужо ў недалёкім будучым зменяцца на звычайныя, нацыянальныя мовы (ЭВМ пятага пакалення). Адзначым таксама, што працэс спрашчэння моўных зносін ахоплівае і іншыя галіны чалавечай дзейнасці.

Вяртаючыся да нашай тэмы, можна задацца пытаннем: ці не мае аналагічнай тэндэнцыі і развіццё моў набажэнства? Калі зыходзіць з прыведзеных вышэй працэсаў (у галіне кампутарных тэхналогій, напрыклад), то напрашваецца думка аб змене характару моўнага асяроддзя богаслужэнняў – магчыма, і ў гэтай вобласці надыдзе час нацыянальных моў, што і здарылася з каталіцкай канфесіяй.

На нашую думку, аднак, нельга адназначна мяняць цяперашнюю мову, у прыватнасці, царкоўнаславянскую праваслаўнага богаслужэння на больш зразумелыя мовы. І гэта аргументавана даказана ў пісаннях Святых Айцоў і багасловаў.

Рашэнне гэтага пытання бачыцца ў наступным.

1. Апошняе дзесяцігоддзе прайшло пад знакам масавага прытока людзей у храмы, значнага павялічэння колькасці вернікаў. Гэты працэс выявіў наступную акалічнасць: большасць грамадзян вельмі недасведчаная ў пытаннях рэлігіі і царкоўнага жыцця. Гэта прабел можна ліквідаваць шляхам змены сістэмы адукацыі. Адна з мер – увядзенне Закона Божага як прадмета ў агульнаадукацыйных школах. У тых месцах, дзе жыве большасць праваслаўнага насельніцтва, можна ўвесці элементы (факультатыў) царкоўнаславянскай мовы.

2. Не закранаючы традыцыйнага працэса богаслужэння, у праваслаўных храмах можна ўводзіць паралельна служэнне на беларускай мове, як гэта зро-блена, напрыклад, ў Мінскім Свята-Пятра-Паўлаўскім саборы. Неабходнасць такой формы царкоўнага жыцця выцякае з патрэб нацыянальна свядомых беларускамоўных грамадзян. Магчыма, такія крокі будуць і часовымі – з цягам увацаркаўлення веруючыя змогуць параўнаць (ужо свядома!) тую ці іншую службу са служэннем на царкоўнаславянскай мове і не выключана, што яны зменяць свой погляд на карысць тысячагадовай традыцыі.

Падагульняючы, хацелася б сказаць наступнае. Няма падстаў лічыць, што праваслаўнае богаслужэнне на царкоўнаславянскай мове павінна змяніцца на служэнне на нацыянальных мовах. Нельга механічна пераносіць працэс нацыянальнага адраджэння на змену формы царкоўных служб. Больш важным, на нашую думку, з’яўляецца змена знешняй царкоўнай арганізацыі. Для Беларусі немалаважным з’яўляецца пытанне аб аўтакефаліі Праваслаўнай Царквы, і гэтае пытанне непарыўна звязана з пытаннем аб дзяржаўным суверэнітэце. Аднак аўтакефалія зусім не азначае пераходу на беларускую мову богаслужэння. Для уніятаў, якія прывабліваюць пэўнае кола грамадзян беларускамоўнымі службамі, традыцыйнай мовай богаслужэння лічыцца таксама царкоўнаславянская мова. І існуючую беларускамоўную практыку самі уніяцкія святары тлумачаць тым, што вернікі «не атрымалі ў дзяцінстве традыцыйнага выхавання і таму незнаёмыя з царкоўнаславянскай богаслужэбнай практыкай».

Сацыяльна-палітычная канцэпцыя каталіцкага Касцёла выкладзена паслядоўна ў працах як свецкіх аўтараў [8], так і ў энцыкліках рымскіх пап.

Пазіцыя Рыма-каталіцкага Касцёла наступная: Касцёл ёсць цэнтралізаваная, іерархічная, сусветная арганізацыя. За ёй рашаючая роля ў міжнародным праве, якая палягае на найвышэйшай уладзе папы [9]. Галоўная форма дактрынальных папскіх дакументаў – энцыклікі, якія пішуцца для духавенства і вернікаў, а таксама для ўсіх людзей добрай волі. Пачаткам сучаснай грамадскай дактрыны Касцёла ёсць энцыкліка папы Леона ХІІІ ад 1891 г. «Rerum novarum» («Новая гаворка»). Упершыню ў гэтым дакуменце было ўведзена паслабленне для папскай улады, адступленне ад тэзы аб поўнай залежнасці свецкай улады ад касцёльнай іерархіі (да гэтага лічылася, што грамадства ёсць свецкі працяг Касцёлу). У пантыфікатах Яна ХХІІІ і Паўла VI былі ўлічаны працэсы ўтварэння новых нацый-дзяржаў і прыняты тэзіс аб аўтаноміі і ўзаемнай незалежнасці Касцёла і грамадства, адносіны паміж імі трактуюцца на прынцыпах супрацоўніцтва.

Ян Павел ІІ надаў папярэднім дакументам сваю, арыгінальную трактоўку. Папа надаў каталіцкаму Касцёлу і яго дактрыне маральнасці статус адзінай сілы, якая ў стане праз свае дзеянні прыдаць сакральны сэнс жыццю людзей і ўсёй іх дзейнасці.

У грамадскіх справах Ян Павел ІІ канцэнтруе ўвагу на праблемах сітуацыі чалавека ў сучасным свеце. Папа рэвалюцыянізуе тэалогію праз замену тэацэнтрызму антропацэнтрызмам. Прымаючы ісціну, што Бог сам паказаў на сваю адзіную, сапраўдную Царкву, праз удзел у яе таінствах чалавек можа спадзявацца авалодаць блажэнным жыццём ужо тут, на Зямлі.

Важным крокам для каталіцкай думкі стала ідэя паразумення паміж людзьмі розных канфесій, што атрымала назву «ідэя хрысціянскай садружнасці» [10]. Царква і дзяржава з’яўляюцца інстытутамі, прадпісанымі Богам для дабрабыту чалавека. Суадносіны паміж імі – шчыльнае супрацоўніцтва. Функцыя Царквы – вучыць ісціне і кіраваць таінствамі. Функцыя дзяржавы – устанавіць парадак і справядлівасць у грамадстве. Па пытанням веры і маралі дзяржава звяртаецца да аўтарытэту Касцёла і дапамагае яму ў барацьбе з грахом. Царква, ў сваю чаргу, павінна звяртацца да аўтарытэту дзяржавы і вучыць людзей, якія не хочуць падпарадкавацца ці выступаюць супраць устаноўленых законаў. Такая ідэалогія сучаснай каталіцкай Царквы вельмі блізкая да дактрыны праваслаўнай Царквы Візантыі, дзе ўпершыню была ажыццёўлена ідэя сімфоніі Царквы і дзяржавы.

Нацыянальная ідэя ў каталіцкай дактрыне займае належнае месца. Яна не стаіць востра сярод развітых капіталістычных нацыянальных дзяржаў, такіх як Італія ці Францыя, але ў посткаланіяльных і постсавецкіх дзяржавах, а таксама сярод этнасаў, якія не акрэслілі яшчэ сваю нацыянальную ідэю, не стварылі сваю нацыю, гэтая ідэя вельмі актуальная.

Яшчэ не так даўно вельмі імкліва развівалася нацыянальная думка ў каталіцкім асяродку Заходняй Беларусі (1921-1940). Узгадаем выдатных дзеячоў беларускага адраджэння таго перыяду. Гэта ксёнз Кастусь Стэповіч [11] (псеўданім Казімір Сваяк), ксёнз Адам Станкевіч [12], Вінцэнт Гадлеўскі [13], Уладзіслаў Талочка і іншыя.

Найбольш выразна сфармуляваў нацыянальную ідэю і паняцце нацыі Адам Станкевіч. У кнізе «Хрысціянства і беларускі народ» ён пісаў: «Галоўныя прынцыпы хрысціянскай навукі гэта прызнаваць асаблівасць чалавека як першага і адзінага асяродку ў культуры». Далей А.Станкевіч засяроджваецца на праблеме нацыі ў хрысціянстве, якую ён бачыць як дылему іх адзінства: «...Кожная нацыянальнасць у святле Хрыстовай навукі ёсць матэрыялам не для нішчэння яго, але для тварэння з яго культурных вартасцяў» [14].

Пытанне аб мове Касцёла, як і для праваслаўнай Царквы, з’яўляецца надзённым. Доўгі час набажэнствы вяліся выключна на лацінскай мове. Як мы ўжо гаварылі, толькі на ІІ Ваціканскім Саборы было прынята рашэнне (Аджорнамэнтэ – асучасванне) аб дазволе праводзіць імшу на родных мовах. У Польшчы пераход на польскую мову не выклікаў ніякіх цяжкасцей і паспрыяў аўтарытэту Касцёла. На Беларусі, якая не мае да гэтага часу вызначанай нацыянальнай ідэі на дзяржаўным узроўні, імша праводзіцца на дзіўным спляценні беларускай, польскай і рускай моў, кожная з якіх дамінуе ў залежнасці ад рэгіёна, нацыянальнага складу вернікаў і палітычных прыхільнасцяў зацікаўленых асоб.

Трэцяя асноўная плынь хрысціянства – пратэстанцтва. Для ўсіх шматлікіх разнастайнасцяў пратэстанцтва не існуе адзінай сацыяльна-палітычнай канцэпцыі нацыі і дзяржавы, як прыведзеныя вышэй канцэпцыі праваслаўнай і каталіцкай Цэркваў, хаця некаторыя пратэстанцкія адгалінаванні (прасвітарыяне, квакеры і яшчэ некалькі менш значных) мелі характэр рэлігійна-палітычны. Некаторыя даследчыкі (напрыклад, М.Вебер) лічаць, што дактрына і этыка пратэстантызму мелі значны ўплыў на развіццё капіталізму. Гэта было звязана з палітычным характарам рэфармацыі ў XVI стагоддзі, а таксама з тэндэнцыямі да арганізацыйных і дактрынальных падзелаў унутры самаго пратэстантызму, у выніку якога паўстала некалькі соцен незалежных пратэстанцкіх груповак, кожная з якіх мела асобную назву.

Важным быў той факт, што пратэстанты адкінулі каталіцкі тэзіс аб бязгрэшнасці Папы Рымскага, бо яны прызналі толькі аўтарытэт Бібліі. Спрашчэнне абрадаў і рацыяналізм хутка зрабілі пратэстанцтва самай масавай рэлігійнай канфесіяй у шэрагу краін свету. Гэта, у сваю чаргу, дало штуршок да развіцця свецкага нацыянальнага руху. Э.Сміт адзначае падабенства паміж рэфармізмам і раннім нацыяналіз-мам [15], які ўзнік у першы перыяд фармавання нацый (пасля 1789 г.). Пратэстанты «пайшлі ў народ», яны ўзнялі свецкую адукацыю на небывалы да эпохі капіталізму ўзровень. Утварыўся адукаваны сярэдні пласт гараджан. Нацыянальныя эліты пашырыліся да сярэдняга і нават ніжэйшага класу. Свецкая адукацыя ў сваю чаргу забяспечыла нацыі здольнасць да самаўдасканалення і рухомасці.

Пратэстанты першымі за ўсіх хрысціян увялі служэнне на родных мовах і распрацавалі сістэму нацыянальнай адукацыі. Ня дзіва, што за кароткі час розныя адгалінаванні пратэстанцтва распаўсюдзіліся па ўсёй Зямлі, а ў некаторых краінах (Швецыя, Эстонія, Данія, ЗША і г.д.) сталі дамінуючымі веравызнаннямі. Дзякуючы пратэстантам і апостальскія Цэрквы – каталіцкая і праваслаўная – распачалі сваю сістэму нацыянальнай адукацыі. У католікаў у свой час набыў вялікую вядомасць ордэн іезуітаў, які стварыў сур’ёзную канкурэнцыю пратэстантам.

Як бачым, усе хрысціянскія канфесіі – каталіцызм, праваслаўе і пратэстанцтва – прыхільна ставяцца да нацыянальнай ідэі, нацыі і нацыяналізму. Больш таго, іх сувязь непадзельная, і будучыня чалавецтва – ва ўсё большай інтэграцыі ідэалогіі хрысціянства з нацыянальнай ідэяй, ідэяй нацыі і нацыяналізму.

ЗАЎВАГІ

1. Основы социальной концепции Русской Православной Церкви. М., Изд. Московской Патриархии, 2000. С.45.

2. Тамсама. С.45.

3. Махнач В.Л. Параметры христианской политики. // Золотой лев: Издание русской консервативной мысли. Пушкино, 1998, № 3-4. С.45-50.

4. Вейник В. Почему я верю в Бога. Мн., 1998.

5. Архимандрит Сафроний (Сахаров). Видеть Бога как он есть. England, Birmongham, 1985. С.30.

6. Кар., XIV, 39. // Новы запавет, Мн., 1995.

7. Мечковская К.Б. Язык и религия. М., 1998.

8. Гл., напрыклад, Grzybowsky K., Sobolewska B. Doktryna polityczna i spoleczna papiestwa (1766-1968). Warszawa, 1971.

9. Czaja J. Prawnomiedzynaradowy status Watykanu. Warszawa, 1983.

10. Watkings Frederick W. The Age of Ideology - Political Thought, 1750 to the Present. Englewood Cliffs. New Jercy Prentice - Hall inc., 1964.

11. Сваяк Казімір. Дзея маёй мыслі, сэрца і волі. Мн., 1992.

12. Станкевіч Адам. Хрысціянства і беларускі народ. Вільня, 1940.

13. Гадлеўскі Вінцэнт. Публіцыстыка. Праблема нацыянальнай ідэі. // Спадчына, 1993, № 3.

14. Станкевіч Адам. Хрысціянства і беларускі народ. Вільня, 1940.

15. Сміт Энтані. Нацыяналізм у ХХ стагоддзі. Мн., 1995. С.45.