Вiталь СIЛIЦКI,
доктар палiталогii (PhD), дацэнт Еўрапейскага Гуманiтарнага унiверсiтэту

ПРЭЗIДЭНЦКАЯ ЦI ПАРЛАМЕНЦКАЯ РЭСПУБЛIКА - ВОПЫТ ПАСТКАМУНIСТЫЧНЫХ КРАIН I МАГЧЫМАСЦI ДЛЯ БЕЛАРУСI

Дыскусiю наконт iнстытуцыянальнага выбару для Беларусi, якая разгарнулася на старонках папярэдняга нумару "Адкрытага грамадства", трэба прызнаць плённай i сваечасовай. Вiдавочна, што недасканаласць выбару сiстэмы дзяржаўнай улады ў форме прэзiдэнцкай рэспублiкi паспрыяла адкату краiны ад дэмакратычных заваёў пачатку 1990-х гадоў. Неабходна правесцi "працу над памылкамi", пачынаючы з пераасэнсавання ўласнага мiнулага i аналiзу вопыту iншых краiн i супольнасцяў, якiя праходзiлi ў розныя часы праз падобныя выпрабаваннi.

Цi аказвае ўплыў выбар iнстытуцыянальнага дызайну на паспяховасць працэсаў палiтычных i эканамiчных рэформ у маладых дэмакратыях, i цi здольны гэты выбар аднаасобна забяспечыць палiтычную стабiльнасць i стварыць умовы дзеля ўстойлiвага дэмакратычнага развiцця? Адказ на другое пытанне не можа быць адназначны: на палiтычнае i эканамiчнае жыццё грамадства аказвае ўплыў цэлы шэраг фактараў (ўзровень эканамiчнага развiцця, характарыстыкi сацыяльнай структуры грамадства, культурныя ды грамадскiя традыцыi, мiжнародныя ўплывы i г.д.), кожны з якiх разам з iнстытутамi фармiруе палiтычную рэчаiснасць дадзенага супольнiцтва. Аднак iнстытуты пераацэньваць нельга. Фармальныя правiлы гульнi, ўсталяваныя законамi, аказваюць моцны ўплыў на фармiраванне матывацыi асноўных сацыяльных iгракоў, вельмi часта кiруючы iх дзеяннямi i нават вызначаючы вынiкi палiтычных i сацыяльных працэсаў. Чалавечыя паводзiны (а тым больш паводзiны палiтычных элiт) нельга растлумачыць пры дапамозе некалькiх катэгорый, такiх як "культура" цi "менталiтэт". У аморфным грамадстве правiлы гульнi, усталяваныя на пачатку трансфармацыi, выконваюць ролю формы для цеста, якая вызначае характар будучага пiрага. У палiталогii гэтакая роля iнстытутаў азначаецца тэрмiнам "path dependency" (залежнасць ад выбранага шляху), якi за апошнiя паўтара дзесяцiгоддзя стаў адным з найбольш папулярных канцэпцый сярод палiтолагаў i эканамiстаў, працуючых ў iнстытуцыянальным накiрунку.

Роля выбару памiж прэзiдэнцкай i парламенцкай формамi кiравання таксама здаўна займала палiтолагаў - аналiтыкаў працэсаў змены палiтычных рэжымаў. У папярэднiм нумары прыведзеныя найболей характэрныя аргументы абодвух бакоў. Прыхiльнiкi парламентарызму, калi казаць коратка, вераць, што "ўлада разбэшчвае, а абсалютная ўлада разбэшчвае абсалютна". З-за гэтага маладая дэмакратычная дзяржава, у якой асноўныя рычагi дзяржаўнай улады перадаюцца адной асобе, ператвараецца ў заложнiка добрай волi яе лiдэра. Гэтая воля да ажыццяўлення дэмакратычных рэформ вельмi часта можа адсутнiчаць. Такiм чынам i з'яўляюцца дэмакратычныя дыктатары. Да станоўчых якасцяў парламенцкай сiстэмы яны адносяць большую дэканцэнтрацыю ўлады (у фармiраваннi ўраду ўдзельнiчае, як правiла, некалькi партый, прадстаўляючых самыя розныя iнтарэсы i сацыяльныя групы), магчымасць як мага шырэйшага ўключэння грамадства ў палiтычнае жыццё (у прэзiдэнтскай сiстэме "пераможца забiрае ўсё" (winner takes all), тады як у парламенцкай - меншасцi, як правiла, гарантуецца права на прадстаўнiцтва), а таксама большую адкрытасць i падкантрольнасць улады грамадству менавiта праз iнстытут парламенцтва (прэзiдэнцкiя структуры, дзе рашэннi прымае адзiн чалавек, як правiла, адрознiваюцца сакрэтнасцю ды iнтрыгамi). Прыхiльнiкi прэзiдэнцкай формы ўлады нагадваюць, што сярод прэм'ер-мiнiстраў - лiдэраў парламентскiх дэмакратый - таксама багата дыктатараў, тлумачачы гэта тым, што калi дэмакратычныя традыцыi ў дзяржаве слабыя, то выбар палiтычнай сiстэмы многае змянiць не здольны (да гэтага схiляецца i вядомы беларускi палiтолаг В.Карбалевiч). У дадатак да няздольнасцi выправiць атавiзмы посттаталiтарнай свядомасцi парламенцкая сiстэма, па думцы яе крытыкаў, мае яшчэ адзiн недахоп: яна пазбаўленая пераваг прэзiдэнцкай сiстэмы ў плане эфектыўнасцi i хуткасцi прыняцця найболей важных рашэнняў i развязвання "гордзiевых вузлоў", асаблiва што тычыцца правядзення эканамiчных рэформ. Мяркуецца, што гарантам рэформ выступае менавiта прэзiдэнт, якi здольны пераадолець супрацiўленне левага парламенту i аднаасобна прыняць рашэннi, на ўзгадненне якiх у парламенце могуць спатрэбiцца гады.

Такога ж, як i Карбалевiч, погляду прытрымлiваюцца i вядомейшыя даследчыкi працэсаў дэмакратызацыi С.Хагард i Р.Каўфман. На iх думку, найболей каштоўным актывам прэзiдэнцкай ўлады з'яўляецца яе адносная адасобленасць ад грамадства, што дазваляе на першапачатковым этапе рэформ (гэтак званай "стадыi iнiцыяцыi") адхiлiць ад працэса прыняцця рашэнняў тыя палiтычныя сiлы i сацыяльныя групы, якiя атрымлiвалi пэўныя перавагi ад палiтычных i эканамiчных сiстэм, склаўшыхся перад трансфармацыяй, а таму былi схiльныя аказваць рэформам супрацiўленне да апошняга. Дзеля паспяховага ажыццяўлення рэформ на кампрамiс з гэтымi групамi можна было iсцi толькi на наступнай стадыi рэформ (гэтак званай "стадыi кансалiдацыi"), калi самы цяжкi перыяд ужо пройдзены, i перад палiтыкамi стаiць задача замацаваць дасягнутыя поспехi i дасягнуць грамадскай згоды на новы сацыяльна-эканамiчны лад. 1

Аднак меркаваннi Хагарда i Каўфмана, пацверджаныя мноствам фактаў з вопыту краiн Трэцяга Свету, былi раскрытыкаваныя даследчыкам пасткамунiстычных трансфармацый Дж.Хелманам. 2 Падставай для крытыкi стаў вопыт краiн, якiя ажыццяўлялi палiтычныя i эканамiчныя рэформы з 1989 года. Пасля некалькiх гадоў рэформ усе пасткамунiстычныя краiны "падзялiлiся" на пяць катэгорый. Да першай (краiны з радыкальнымi рэформамi) належылi краiны Цэнтральнай Еўропы (Польшча, Венгрыя, Чэхiя, Славакiя, Славенiя), да iх жа можна дадаць i Эстонiю. Да другой (краiны з больш памяркоўнымi рэформамi) можна аднесцi Латвiю, Лiтву, Балгарыю, Румынiю, а таксама Манголiю. Да трэцяй (краiны з маруднымi рэформамi) адносiцца большасць краiн СНД - Расiя, Украiна, Малдова, Казахстан, Кыргызстан. У чацвертай групе (краiны, дзе захавалася камандная эканомiка) знаходзяцца Беларусь, Туркменiстан, Таджыкiстан i Узбекiстан. Нарэшце, асобна выдзяляюцца краiны з зон узброеных канфлiктаў (былая Югаславiя, Закаўказзе). Эмпiрычны аналiз паказвае, што сярод першай i другой груп краiн няма нiводнай прэзiдэнцкай рэспублiкi. З адзiнаццацi краiн першай i другой груп толькi чатыры (Польшча, Манголiя, Лiтва i Румынiя) з'яўляюцца паўпрэзiдэнцкiмi краiнамi, у кожнай з якiх стратэгiчныя пытаннi сацыяльна-эканамiчнага развiцця прымае падкантрольны парламенту ўрад, а не прэзiдэнт (дарэчы, ў паўпрэзiдэнцкiх краiнах з маруднымi рэформамi - Украiне, Малдове - прэзiдэнт нашмат болей кантралюе ўрад, чым у той жа Польшчы цi Лiтве). Сярод дзевяцi краiн трэцяй i чацвёртай груп сем маюць прэзiдэнцкую сiстэму ўрада, г.зн., прэзiдэнцкая сiстэма ў пасткамунiстычным свеце можа асацыiравацца з замаруджваннем рэформ i нават адмовай ад iх. Тую ж самую карэляцыю можна назiраць i пры аналiзе ўзаемасувязi памiж iнстытуцыянальнай сiстэмай i якасцю дэмакратычных iнстытутаў у пасттаталiтарных грамадствах. Сярод краiн, якiя лiчылiся вольнымi Freedom House, ў 1998 годзе знаходзiлiся ўсе, акрамя Славакii - краiны з парламенцкай сiстэмай (яна адносiлася да часткова вольных краiн). У той жа час сярод краiн, якiя лiчылiся не маючымi волi, цi дыктатурамi, не было нiводнай парламенцкай цi паўпрэзiдэнцкай рэспублiкi. Такiм чынам, "сухая тэорыя" прыхiльнiкаў прэзiдэнцкай рэспублiкi аказалася няздольнай супрацьстаяць "дрэву жыцця" пасткамунiстычнага свету. Канешне, можна, па прыкладу Карбалевiча, спаслацца на палiтычную культуру як чыннiк, якi мае больш важнае значэнне для дэмакратычнай стабiльнасцi, чым iнстытуты, але гэта зводзiць на нiшто ўсю дыскусiю, актыўным удзельнiкам якой Карбалевiч быў на працягу некалькiх год. Аўтар прытрымлiваецца думкi, што iнстытуты ўсё ж самi аказваюць уплыў на фармiраванне палiтычнай культуры грамадства, i тым болей яны ўплываюць на сацыяльна-эканамiчныя працэсы. Менавiта ў гэтым i трэба шукаць ключ да разумення "пасткамунiстычнага парадоксу."

Што ўсё ж такi паспрыяла яўнай перавазе парламенцкай сiстэмы ў пабудове дэмакратычнага i рынкавага грамадства ў пасткамунiстычных краiнах? На мой погляд, можна выдзелiць наступныя акалiчнасцi:

1. Для ажыццяўлення кардынальных эканамiчных i палiтычных рэформ адной прэзiдэнцкай уладай абысцiся нельга. Парламент, якi прымае законы, безумоўна, павiнен выконваць ключавую ролю ў гэтых працэсах. Там, дзе гэта не адбываецца i прэзiдэнты з быццам бы "моцнай" уладай вымушаныя змагацца з "левым" парламентам, рэформы губляюць дынамiзм (бо больш часу страчваецца на змаганне, чым на самi рэформы), а самi пераўтварэннi носяць паўлегальны характар, паколькi прэзiдэнцкiя ўказы, на падставе якiх яны ажыццяўляюцца, часта ўваходзяць у супярэчнасць з законамi, якiя прымаюцца парламентам. Таму прэзiдэнцкая ўлада губляе iнiцыятыву i вымушаная абмежавацца ў сваiм ўплыве на заканадаўчы працэс ўдасканаленнем таго, што недасканала па сваей сутнасцi. У такiм становiшчы знаходзiўся ўсе восем год свайго прэзiдэнцтва Б.Ельцын. Сiтуацыя змянiлася толькi пры У.Пуцiне, якi нарэшце атрымаў рычагi ўплыву на заканадаўчы працэс праз парламенцкую большасць, якая яго падтрымлiвала. Менавiта поспех правых на парламенцкiх выбарах, а не здольнасць прэзiдэнта "ламаць праз калена" заканадаўчы орган дазволiла выйсцi на новы этап рэформ. Адзначым, што ў адзiнай у заходнiм свеце прэзiдэнцкай дэмакратыi (ЗША) "падзелены ўрад" (г.зн., сiтуацыя, пры якой адна партыя кантралюе заканадаўчую ўладу, а другая - выканаўчую) - з'ява, якая разглядаецца большасцю грамадства як станоўчы элемент палiтычнага жыцця менавiта таму, што дазваляе закансерваваць статус-кво i пазбегнуць радыкальных перамен у дзяржаўнай палiтыцы. У рамках падобнай сiстэмы штосьцi рэфармаваць выключна цяжка. Напрыклад, калi правы прэзiдэнт Р.Рэйган iнiцыiраваў падатковую рэформу, левы кангрэс адмовiўся скарачаць дзяржаўныя выдаткi. Вынiкам быў выбух бюджэтнага дэфiцыту i рост дзяржаўнай пазыкi. А перад пасткамунiстычнымi краiнамi, i, канешне, Беларуссю, сёння больш актуальнае пытанне рэфармавання, а не кансервацыi.

2. Стратэгiчны выбар на карысць парламенцкай дэмакратыi кардынальным чынам мяняе алгарытм паводзiн палiтычных элiт, асаблiва дэмакратычнай арыентацыi. Там, дзе выбар быў зроблены на карысць прэзiдэнцкай мадэлi, тактыкай дэмакратаў было, як правiла, "сесцi на хвост" вядомаму i харызматычнаму лiдэру, якi потым рабiўся кандыдатам у прэзiдэнты. Прычым праца па стварэнню моцных палiтычных партый, структур грамадзянскай супольнасцi адыходзiла на другi план. Гэта i спрыяла з'яўленню "левых" парламентаў, з якiмi потым былi вымушаныя змагацца "моцныя" прэзiдэнты: на парламенцкiя выбары дэмакраты да часу не звярталi асаблiвай увагi, канцэнтруючы свае намаганнi на прэзiдэнтскiх гонках. (Аднак, калi грамадства абiрае левы парламент, дык чаму яно няздольнае абраць i левага прэзiдэнта?) Камунiсты i iншыя левыя, чыя структуры трансфармiравалiся з абломкаў былых "кiруючых i накiроўваючых партый," у гэтых умовах мелi натуральную перавагу над дэмакратамi. У лепшым выпадку камунiстычная большасць "разбаўлялася" "балотам" незалежных кандыдатаў з невызначанымi накiрункамi i iнтарэсамi. Моцныя палiтычныя партыi - абсалютна неабходны iнструмент будавання дэмакратычнага грамадства i рынкавай эканомiкi. Пры ўсталяваннi партыйнай сiстэмы палiтычныя i эканамiчныя працэсы стабiлiзуюцца i становяцца прадказальнымi, што жыццева неабходна, напрыклад, у правядзеннi рэформ. Партыi выконваюць функцыю акумуляцыi i рэпрэзентацыi грамадскiх iнтарэсаў, замест вузкiх лабiсцкiх груп на авансцэну выходзяць шырокiя каалiцыi. Як правiла, сацыяльная структура сучаснай палiтычнай партыi такая, што яна рэпрэзентуе мноства розных груп, сацыяльных слаёў i iнтарэсаў. Задаволiць iх паасобку немагчыма, таму парламенцкiя партыi, якiя фармiруюць урад, вымушаныя шукаць рашэннi, якiя задавальняюць грамадства ў цэлым, а не асобныя групы, накiроўваюць сваю палiтыку на дасягненне таго, што сярод лiберальных эканамiстаў завецца "публичные блага" (а гэта менавiта тое, на дасягненне чаго накiраваныя i лiберальныя рэформы). i, як паказвае вопыт краiн Цэнтральнай i Ўсходняй Еўропы, левыя партыi (i левыя парламенты) зусiм не абавязкова з'яўляюцца ворагамi палiтычных i эканамiчных пераўтварэнняў.

3. Крытыкi лiберальных рэформ вельмi часта паўтаралi, што людзi, грамадства з'яўляюцца самымi моцнымi iх апанентамi. 3 Гэтай думкi, здаецца, прытрымлiваюцца i тыя, хто выступае за моцную прэзiдэнцкую ўладу менавiта як гаранта рэформ. Аднак, як паказала рэчаiснасць, найбольшая пагроза рэформам зыходзiць не з боку грамадства (i левага парламента, якое яно можа абраць), а з боку тых цi iншых груп iнтарэсаў, якiя атрымалi пэўныя перавагi на першапачатковым этапе пераўтварэнняў i працiвяцца далейшай лiбералiзацыi, якая гэтыя перавагi можа знiшчыць. Такiя групы iнтарэсаў з цягам часу i трансфармiруюцца ў сумнавядомыя алiгархii. Прэзiдэнцкая ўлада з яе большай iзаляванасцю ад грамадства становiцца больш спрыяльным агентам гэтых сiл, чым парламенцкая з яе большай адкрытасцю i празрыстасцю. Трэба адзначыць, што менавiта больш развiтая i больш канкурэнтная дэмакратыя з'яўляецца найбольш эфектыўнай перашкодай для стварэння наменклатурна-алiгархiчнай сiстэмы накшталт расiйскай цi ўкраiнскай. iнакш кажучы, тыя, хто жадае "жалезнай рукой" загнаць народ у "рынкавае шчасце", льюць ваду на млын новых абрамовiчаў ды валошыных.

4. Абсалютна наiўным з'яўляецца меркаванне, што пераходнае грамадства хутчэй выбярэ правага прэзiдэнта, чым правы парламент. Нават сярод тых прэзiдэнтаў краiн СНД, якiх можна было вельмi ўмоўна назваць правымi, абсалютная большасць (Ельцын, Акаеў, Снегур, Тэр-Петрасян) былi першапачаткова абраныя на вышэйшыя пасады парламентамi! Прэзiдэнцкiя выбары - рэч больш цяжкая, адказная i затратная, чым парламенцкiя. Дэмакратычныя партыi могуць проста не валодаць неабходнымi рэсурсамi, структурамi i г.д., каб змагацца за ўладу па ўсёй краiне. Спроба кампенсаваць гэтыя слабасцi праз пошук "лакаматыва" - харызматычнага кандыдата ў прэзiдэнты - палiтычнага капiталу "карлiкавым" партыям не прынесла (i вопыт кампанii 1994 года ў Беларусi гэта паказаў). Сэнсам прэзiдэнцкай сiстэмы з'яўляецца прынцып "пераможца забiрае ўсё". Гэта значыць, той, хто прайграў, не мае нiякiх гарантый пры падзеле ўлады. Вопыт Вярхоўнага Савета РБ XIII склiкання паказвае, што дэмакратычная меншасць пры правiльна арганiзаванай працы i ў левым парламенце мае шанцы шмат чаго дасягнуць. У прэзiдэнцкай сiстэме гэтая меншасць не мае сродкаў iнстытуцыяналiзацыi - прайграўшы выбары, яна аказваецца "за бортам" на чатыры - пяць год.

5. Трэба паставiць пад пытанне i тэзiс аб так званай "моцнай" прэзiдэнцкай уладзе. У параўнаннi з прэзiдэнцкай рэспублiкай, дзе кiраўнiк выканаўчай улады мае кантроль толькi над адной галiной улады, у парламенцкай сiстэме прэм'ер-мiнiстр па сутнасцi кантралюе i ўрад, i - праз большасць у заканадаўчым органе, якая прывяла яго да ўлады, - парламент. У гэтых умовах скарачаецца дыстанцыя памiж прыняццем закона i яго ажыццяўленнем, а таксама гарманiзуецца дзейнасць органаў, якiя прымаюць законы i якiя iх выконваюць. Менавiта гэта i дазволiла больш эфектыўна iнiцыiраваць рэформы ў краiнах з парламенцкай дэмакратыяй, чым у краiнах з прэзiдэнцкай сiстэмай, дзе парламент, якi не нясе адказнасць за дзейнасць урада, амаль адразу стаў у апазiцыю да рэформ. Дарэчы, i вопыт Расii гэта пацвярджае. У гэтай краiне атрымалiся паўрэформы (якiя i прывялi да стварэння сiстэмы наменклатурна-алiгархiчнага капiталiзму) менавiта таму, што iх ажыццяўляла толька адна галiна ўлады. Калi б у краiне ў 1991 - пачатку 1992 года былi праведзеныя парламенцкiя выбары, якiя бы скончылiся стварэннем праельцынскай большасцi, магчыма, у Расii рэформы пайшлi б па польскаму, а не па гайдараўска-чарнамырдзiнскаму сцэнарыю. Можна, канешне, спаслацца на тое, што парламент падзелены на шматлiкiя фракцыi i няздольны да прыняцця радыкальных рашэнняў. Але ў супрацьстаяннi такога парламенту з прэзiдэнтам эфектыўнасць дзяржаўнай улады змяншаецца яшчэ больш. Калi парламент структураваны на фракцыi, створаныя палiтычнымi партыямi (а дзеля гэтага неабходныя выбары па прапарцыянальнай сiстэме як мiнiмум да тых часоў, пакуль партыi не змогуць пераадольваць незалежных кандыдатаў), калi на падставе iдэялогii i агульных iнтарэсаў ствараюцца перадвыбарчыя каалiцыi, парламент здольны быць органам, чыя дзейнасць накiравана на ажыццяўленне рэформ. Канешне, гаворка тут вядзецца пра парламенцкую сiстэму еўрапейскага тыпу, а не пра перафарбаваную савецкую мадэль, што iснавала ў Беларусi да 1994 года.

6. Парламенцкая рэспублiка сумяшчае большую эфектыўнасць у прыняццi рашэнняў з больш шчыльным кантролем за ўладай з боку апазiцыi i грамадства. Парламенцкая меншасць мае трывалую трыбуну для крытыкi i выкрыцця негатыўных тэндэнцый ва ўрадзе. Яна можа у любы момант стаць большасцю (пры ўмове, што зменiцца расклад сiл у парламенце). У парламенце заўжды больш дасканалая сiстэма стрымлiвання i супрацьвагi, чым у прэзiдэнцкай вертыкалi. Урад у парламенцкай рэспублiцы ствараецца на аснове фармальнай дамовы i пад канкрэтную праграму. Такiя ж дамовы вельмi цяжка выканаць ва ўмовах прэзiдэнцкай рэспублiкi, дзе главе дзяржавы вотум недаверу можа пагражаць толькi раз у чатыры гады. Нарэшце, як паказаў вопыт Славакii, нават калi ва ўрадзе, створаным парламентам, i з'яўляюцца аўтарытарныя тэндэнцыi, спынiць iх нашмат прасцей, чым у прэзiдэнцкiх сiстэмах. Нагадаем яшчэ раз: менавiта адкрытасць, празрыстасць i падкантрольнасць улады неабходныя для забеспячэння сапраўдных лiберальных пераўтварэнняў, якiя не зводзяцца да пабудовы наменклатурна-алiгархiчнай "дэмакратыi" i "капiталiзму".

Названыя шэсць пунктаў абараняюць пазiцыю прыхiльнiкаў парламенцкай сiстэмы. Пры выбары iнстытуцыянальнага аблiчча будучай беларускай дэмакратыi неабходна таксама ўлiчваць наступныя акалiчнасцi. Па-першае, Беларусь мае шанец на развiццё як дэмакратычная краiна з рынкавай эканомiкай толькi як еўрапейская дзяржава. Наблiжэнне да Еўропы зробiць неабходным адаптацыю палiтычнай сiстэмы i прынцыпаў дзяржаўнага ладу да яе стандартаў. Прынцып парламенцкага кантролю за ўрадам (якi можа быць рэалiзаваны ў парламенцкай цi парламенцка-прэзiдэнцкай сiстэме, падобнай да той, якая сёння iснуе ў Польшчы i Лiтве) - адзiн з асноўных элементаў заходнееўрапейскай дэмакратыi. У яе аснове - забеспячэнне гарантыяў адкрытасцi i празрыстасцi палiтычнага працэсу i бесперашкоднай ратацыi ўлады, а гэта рэзка кантрастуе з "вiзантыйшчынай", што пануе на "прэзiдэнцкiх" прасторах СНД. Марачы пра Беларусь у Еўропе, мы павiнны пачаць перабудоўваць яе на еўрапейскi лад. З майго пункту гледжання, найболей цiкавымi iнстытуцыянальнымi сiстэмамi для Беларусi ў будучынi з'яўляюцца сiстэма "канцлерскай" дэмакратыi (у якой максiмальна павялiчваюцца паўнамоцтвы прэм'ер-мiнiстра пры захаваннi яго поўнай адказнасцi перад парламенцкай большасцю i дзеля стабiльнасцi ўрада ўводзiцца прынцып канструктыўнага вотуму недаверу) цi мадэль парламенцка-прэзiдэнцкай рэспублiкi (усенародна абраны прэзiдэнт захоўвае функцыi главы дзяржавы, мае ўплыў на палiтыку ў галiне дзяржаўнага будаўнiцтва, абароны i бяспекi, знешняй палiтыкi, пры гэтым функцыi главы ўрада выконвае адказны перад парламенцкай большасцю прэм'ер-мiнiстр, а ўрад з'яўляецца вышэйшым органам у вырашэннi сацыяльна-эканамiчных праблем). Па-другое, iнстытуцыянальны выбар не зводзiцца да вырашэння дылемы "прэзiдэнцкая - парламенцкая форма кiравання". Не меней, а можа i болей iстотным з'яўляецца канстытуцыйнае забеспячэнне гарантый свабоды прэсы, незалежнасцi судоў i мясцовага кiравання для прадухiлення канцэнтрацыi ўлады ў адных руках (незалежна ад таго, будзе гэта прэзiдэнт, прэм'ер-мiнiстр цi старшыня парламента) i забеспячэння незваротнасцi дэмакратычных пераўтварэнняў. Дэмакратыя на ўзроўнi вышэйшай улады не сканчаецца. Таму дыскусiя аб будучай iнстытуцыянальнай сiстэме павiнна быць працягнутая i паглыбленая.

ЗАЎВАГI

1. Stephan Haggard and Robert R. Kaufman, The Political Economy of Democratic Transitions (Princeton: Princeton University Press, 1995),

2. Joel Hellman, "Winners Take All: The Politics of Partial Reform in Post Communist Transitions," World Politics 50 (January 1998): 203-34.

3. Adam Przeworski, "Economic Reforms, Public Opinion, and Political Institutions: Poland in the Eastern European Perspective," Economic Reforms in New Democracies: A Social Democratic Approach, ed. Louis Carlos Perreira, Jose Maria Maravall, and Adam Przeworski, 132-98. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.